Co zrobić, gdy dziecko kłamie?

Osoby dorosłe zwykle (poza drobnymi odstępstwami) jednoznacznie potępiają kłamstwo, upatrując w nim czegoś niewłaściwego i nieetycznego. Mimo że sami niekiedy dopuszczają się kłamstwa, to wiedzą, że postępują źle, często usprawiedliwiając się, że wybierają „mniejsze zło”. 

Jednak małe dzieci (w przedziale wiekowym 2–4 lata), zgodnie z teorią Piageta, charakteryzują się tzw. anomią społeczną, czego jednym z przejawów jest niemożność zrozumienia zasad panujących w danej grupie społecznej. Dlatego też w ich przypadku kłamanie nie jest rezultatem rozważań moralnych, a działaniem niecelowym i nieintencjonalnym, odbywającym się bez udziału świadomości. 

Sytuacja zmienia się u nieco starszych dzieci (w przedziale wiekowym 5–7 lat). Wówczas maluchy chłoną różnego rodzaju zasady i normy, które stają się dla nich ważnym kryterium postępowania. Trudno jednak jest im jeszcze określić intencje różnego rodzaju zachowań. Z kolei dzieci w wieku wczesnoszkolnym (w przedziale wiekowym 8–11 lat) doskonale zdają już sobie sprawę, że kłamstwo jest niewłaściwe i nieetyczne, potrafią działać celowo, a przy tym rozpoznawać intencje. 

Starsze dzieci (powyżej 12. roku) życia umieją rozpoznawać swoje emocje, a jeśli kłamią, to robią to celowo, świadomie i intencjonalnie. 

Przyczyny kłamania u dzieci w różnym wieku

Kłamstwo jest wpisane nie tylko w naturę dziecięcą, ale ogólnie w ludzką – nieprawdę mówią kilkuletnie maluchy, nastolatkowie, a także osoby dorosłe. Warto jednak wiedzieć, że przyczyny kłamania u dzieci są zróżnicowane i uzależnione od wielu czynników. Małe dzieci  nie robią tego celowo i intencjonalne, starsze z kolei wiedzą, że kłamią, ale nie zdają sobie sprawy, że jest to niewłaściwe i nieetyczne. Co więcej, niekiedy takie zachowania mają błahe podłoże, a innym razem mogą świadczyć o poważnych problemach natury emocjonalnej. Dlatego też jeśli przyłapiemy dziecko na kłamstwie, to powinniśmy zachować czujność. 

Najczęstsze przyczyny kłamstwa u dziecka: 

• naśladownictwo – swoim zachowaniem dajemy dziecku sygnał, że w kłamaniu nie ma nic złego i jest ono całkowicie normalne, 
• strach – kłamstwo może być reakcją obronną przed karą (np. zapomniałem odrobić zadania, zgubiłem zeszyt, nie mam nic zadanego, nie dostałem złej oceny itp.), 
• chęć zwrócenia na siebie uwagi – dziecko, które czuje się zaniedbane, może domagać się uwagi rodziców, np. kłamiąc na temat tego, że coś je boli lub coś złego się przydarzyło, 
• lęk przed odrzuceniem – dzieci mogą dopuszczać się kłamstwa, ponieważ boją się wykluczenia ze strony grupy rówieśniczej,
• chęć osiągnięcia realnych korzyści – dzieci mogą kłamać, ponieważ chcą dostać nagrodę od rodziców (np. otrzymanie batonika w zamian za zjedzenie całego obiadu), 
• trauma – dzieci mogą uciekać w świat wyobraźni, jeśli nie radzą sobie z trudnymi doświadczeniami, w ten sposób tworzą sobie alternatywną rzeczywistość, w której są bezpieczne.

– Problem dziecięcego kłamstwa jest często trywializowany, zarówno przez rodziców, jak i wychowawców. Dziecko, które kłamie, staje się niejako automatycznie „podejrzane”, spodziewamy się po nim problemów wychowawczych. Niestety zbyt rzadko zastanawiamy się nad faktyczną przyczyną takiego stanu rzeczy. Otóż bez względu na motywację kłamstwa (pomijając oczywiście naturalną dla rozwoju dziecka fazę fantazjowania, zacierania granicy między fikcją a rzeczywistością) dziecko – poprzez tego rodzaju zachowanie – wysyła niezwykle istotny sygnał, że w jego życiu, rodzinie, otoczeniu dzieje się coś złego, że ma ono problemy, z którymi nie potrafi sobie poradzić– tłumaczy Ewa Anna Andrejas, pedagog szkolny. 

W jakim wieku dziecko kłamie?

Dziecko dopuszcza się kłamstw już od bardzo wczesnego wieku – pojawiają się one niemal równorzędnie z rozwojem mowy, jednakże nie mają one jeszcze charakteru celowego. Pierwsze intencjonalne kłamstwa występują u dzieci powyżej 8. roku życia.

Mimo że z pozoru może się wydawać, że dobrze znamy swoją pociechę i bez trudu rozpoznamy, gdy będzie próbować nas okłamać, to jednak w praktyce może być z tym ciężko. Niekiedy tak bardzo nie możemy przyjąć do siebie tego, że nasze dziecko kłamie, że ignorujemy bardzo jasne i alarmujące sygnały takiego zachowania. Wśród nich można wymienić:

• gubienie się w przekazie – historia opowiadana przez dziecko jest niespójna, a jej poszczególne fragmenty mogą nawzajem się wykluczać, 
• niepatrzenie prosto w oczy – nie ma w tym nic złego, jeśli dziecko zwykle nie patrzy swojemu rozmówcy w oczy, jednakże jeśli takie zachowanie zdarza się od czasu do czasu, to warto przyjrzeć się nieco jego kontekstowi, 
• zachowanie odbiegające od normy – dziecko podczas kłamania może zachowywać się inaczej niż zwykle, kręcić się, wykonywać nerwowe ruchy, itp.,
• brak sensu – kłamstwa, które wychodzą z ust naszego dziecka, często mogą brzmieć nieprawdopodobnie. 

Między kłamstwem a wyobraźnią

Przyłapanie swojej pociechy na kłamstwie nie jest równoznaczne z tym, że gdzieś popełniliśmy poważny błąd wychowawczy i nie przekazaliśmy dziecku najważniejszych wartości. Niekiedy dzieci kłamią nie po to, by celowo wprowadzić kogoś w błąd, a jest to po prostu jest wynikową rozwijającej się wyobraźni. Przy czym dotyczy to wyłącznie dzieci pomiędzy 3. a 8. rokiem życia, które nie rozróżniają jeszcze fikcji od prawdy, a także często fantazjują i wyobrażają sobie różne rzeczy. Dopiero u starszych dzieci i nastolatków mamy do czynienia z kłamstwem intencjonalnym, którego celem jest wprowadzenie kogoś w błąd. 

Kłamstwo kłamstwu nierówne – to z pozoru błahe powiedzenie kryje za sobą bardzo trafne spostrzeżenie. Jeśli zaobserwujemy, że nasza pociecha niekiedy mija się z prawdą, warto przyjrzeć się przyczynom takiego zachowania. Niekiedy mogą być to błahe sprawy, a także chęć uniknięcia sprawienia komuś przykrości (np. jeśli ugotujemy obiad, który dziecku nie smakuje, może ono skłamać, ponieważ nie chce, żeby zrobiło nam się z tego powodu smutno). Co więcej, niekiedy przyczyna kłamstwa dziecka tkwi w nas samych – nasza pociecha może nie mówić prawdy, ponieważ boi się naszej reakcji czy też chce uniknąć surowej kary. 

Nasza reakcja na kłamstwo dziecka powinna być adekwatna do przewinienia. Niekiedy wystarczy sama rozmowa i uświadomienie go, że postępuje niewłaściwie. Natomiast innym razem konieczna może być pomoc specjalisty, np. psychologa szkolnego, gdyż za kłamstwami dziecka może stać np. przemoc ze strony rówieśników. 

Jak reagować, gdy dziecko kłamie?

Kiedy przyłapiemy dziecko na kłamstwie, nie należy od razu przechodzić do działania i demaskować jego niepożądanego zachowania. W ten sposób możemy w łatwy sposób zawstydzić swoją pociechę, a także sprawić, że zamknie się ona w sobie, a być może straci również do nas zaufanie. 

Dlatego też zanim zareagujemy na kłamstwo, warto wcześniej zastanowić się nad tym, jakiego rodzaju jest to kłamstwo, a także jakie może mieć ono przyczyny. Z całą pewnością niezbyt dobrym pomysłem jest udzielanie dziecku umoralniających wskazówek. Za to lepszą opcją jest pokazanie dziecku, że wiemy, że kłamie – jest to metoda regulowania społecznego, w ten sposób uświadamiamy je, które zachowania są aprobowane, a które są nie. Warto też pamiętać o tym, że niekiedy dziecko może zapominać (np. o tym, że nie odrobiło zadania), a nie intencjonalnie wprowadzać w nas błąd.

Zachowanie dziecka jest wynikową wielu różnych części składowych, w których ogromne znaczenie ma środowisko rodzinne. To od swoich najbliższych dziecko przejmuje system wartości oraz normy zachowań. Dlatego jeśli zauważymy, że nasze dziecko kłamie i chcemy podjąć próbę wyeliminowania takiego zachowania, to w pierwszej kolejności warto przyjrzeć się swoim nawykom. Być może zdarza nam się kłamać przy dziecku, nie dotrzymywać obietnic itp. – w ten sposób dajemy mu ciche przyzwolenie na powielanie tego typu zachowań. 

Niekiedy pomocna może być rozmowa z dzieckiem i uświadomienie mu, że kłamstwa są złe, a szczerość jest ważną i cenioną cechą. Dobrym pomysłem jest również podkreślenie, że bez względu na to, co powie, uzyska od nas wsparcie, a powiedzenie prawdy nie spotka się z reakcją, której dziecko musi się bać.