Jak adoptować dziecko? Warunki i procedura adopcji dziecka w Polsce

Adopcja, czyli przysposobienie dziecka z (łac.: adoptio – przybranie, usynowienie), to proces przyjęcia do rodziny z wszelkimi skutkami prawnymi, takimi jak uznanie pokrewieństwa czy dziedziczenie, dziecka innych rodziców. Małżonkowie (lub osoba samotna) stają się formalnymi rodzicami po przejściu procedury urzędniczej i prawnej, oczywiście także po spełnieniu szeregu różnych warunków. Zarówno „adopcja”, jak i „przysposobienie” to czynności prawne regulowane w Polsce przez Kodeks rodzinny i opiekuńczy.

Trzy drogi adopcyjne w Polsce

• Przysposobienie pełne (konwencjonalne) to procedura przyjęcia dziecka do nowej rodziny, która jest finałem długiego procesu przygotowania prowadzonego przez ośrodek adopcyjny. Przyszli rodzice poddawani są testom psychologicznym, przechodzą specjalny kurs adopcyjny i gromadzą niezbędne dokumenty. Po otrzymania zielonego światła od specjalistów z ośrodka, zostają zakwalifikowani i czekają na wiadomość o dziecku. Jak się ocenia, cały proces adopcyjny, zakończony kwalifikacją na rodziców adopcyjnych, trwa mniej więcej tyle, ile ciąża, czyli ok. 9 miesięcy. Znacznie dłużej, czasami nawet kilka lat, może trwać oczekiwanie na odpowiednie dziecko.
• Przysposobienie niepełne skutkuje relacją rodzicielską wobec przysposobionego, nie dotyczy jednak sytuacji, by biologiczne dzieci przysposabiających stały się rodzeństwem dla przysposobionego dziecka. Prawnie przysposobiony pozostaje członkiem swojej rodziny naturalnej, nie zrywa więzi prawnych ze swoją rodziną biologiczną.
• Przysposobienie pełne nierozwiązywalne (całkowite) jest podobne do przysposobienia pełnego, z tą jednak różnicą, że jest to proces nierozwiązywalny, a wszelkie ślady po biologicznych rodzicach zostają zatarte. W uzasadnionych przypadkach decyzję o przysposobieniu można cofnąć. W przypadku przysposobienia nierozwiązywalnego sporządzany jest nowy akt urodzenia, a poprzedni nie jest już nigdy dostępny. 

Adopcja dziecka w Polsce jest procesem długotrwałym i przyszli rodzice muszą uzbroić się w cierpliwość. Wszystko zaczyna się od wyboru ośrodka adopcyjnego. Jak adoptować dziecko?

Jak adoptować dziecko – krok po kroku

1. Wybór ośrodka adopcyjnego

Po podjęciu decyzji pierwsze kroki powinno się skierować do wybranego ośrodka adopcyjnego. Obecnie jest ich w Polsce ponad 60 i znajdują się zazwyczaj w większych miejscowościach. Przy wyborze ośrodka nie obowiązuje rejonizacja, trzeba jednak brać pod uwagę konieczność dojazdów na szkolenia i rozmowy. W ośrodku adopcyjnym można dowiedzieć się wszystkiego, co dotyczy procedury, przejść testy oceniające przyszłych rodziców, ustalić i sprecyzować oczekiwania wobec wieku i płci dziecka i przejść konieczne szkolenia. W ośrodku adopcyjnym składane i weryfikowane są wszystkie wymagane dokumenty i zaświadczenia. 

Wykaz ośrodków adopcyjnych w danym województwie można znaleźć w Biuletynie Informacji Publicznej danego województwa. 

2. Procedura sprawdzająca rodziców adopcyjnych

Przedstawiciele ośrodka adopcyjnego oceniają warunki bytowe i materialne przyszłej rodziny. Odbywa się to podczas rozmów w ośrodku, przedstawiając stosowne zaświadczenia, a także podczas wizyt w domach.  

3. Szkolenia przed adopcją

Przyszli rodzice biorą udział w obowiązkowych szkoleniach przygotowujących ich do nowej roli. Szkolenia prowadzą specjaliści z różnych dziedzin – psychologowie, pedagodzy, prawnicy. Szkolenia są nieodpłatne, a ich zwieńczeniem jest formalna kwalifikacja kandydatów do przysposobienia dziecka. Przyszli rodzice otrzymują specjalne zaświadczenie wydane przez komisję kwalifikacyjną.  

4. Przedstawienie dziecka

Oczekiwanie na telefon z ośrodka adopcyjnego może niekiedy trwać naprawdę długo. Warto przede wszystkim wiedzieć, że to rodzice są dopasowywani do dziecka, a nie odwrotnie. O tym, czy przyszli rodzice poznają swoje dziecko prędzej czy później, decyduje wiele czynników. W znanym nam przypadku do adopcji doszło po trzech latach oczekiwania, a przyszli rodzice adopcyjni ostatecznie zdecydowali się na przysposobienie rodzeństwa, a nie jednego dziecka, jak wstępnie planowali. Na szczęście adopcja okazała się bardzo udana.  

Zanim ośrodek adopcyjny przedstawi dziecko przyszłym rodzicom, będą oni mogli zapoznać się z jego dokumentacją.  

5. Poznawanie dziecka

Po kilku spotkaniach z dzieckiem na ogół wiadomo, czy przysposobienie jest realne. Warto wiedzieć, że w ośrodku adopcyjnym pracują bardzo doświadczeni specjaliści, którzy z ogromną precyzją są w stanie dopasować rodziców do dziecka. Co zadziwiające, niekiedy jest to nawet podobieństwo fizyczne. Nie ma wyraźnych reguł, ile powinno trwać zapoznawanie się dziecka i jego przyszłych rodziców. Część tych spotkań odbywa się w obecności pracowników ośrodka, którzy oceniają, czy buduje się więź.  

Co ważne, jeśli przysposabiane dziecko ma więcej niż 13 lat, na dalszym etapie potrzebna będzie jego zgoda na przysposobienie. Dzieje się to już w sądzie. 

6. Wniosek do sądu

Kiedy relacje z dzieckiem są już nawiązane, a ośrodek adopcyjny daje zielone światło adopcji, przyszli rodzice składają wniosek o przysposobienie dziecka do Sądu Rejonowego w Wydziale Rodzinnym oraz Wydziale dla Nieletnich. Oczekiwanie na decyzję sądu to w zasadzie formalność. W większości przypadków do czasu zakończenia rozprawy dziecko przebywa już w nowym domu.  

7. Formalności w Urzędzie Stanu Cywilnego

Po otrzymaniu decyzji sądu o przysposobieniu, nowym rodzicom pozostaje przeprowadzenie zmian w akcie urodzenia dziecka, które przeprowadza się w mieście jego urodzenia. Następnie sporządza się nowy akt urodzenia. Od tej chwili dziecko przynależy już formalnie do nowej rodziny. Zarówno ono, jak i jego rodzice mają względem siebie takie same prawa i obowiązki, jakie istnieją w biologicznej rodzinie.

Ile trwa adopcja dziecka? 

Cała procedura adopcyjna od pierwszego kontaktu z ośrodkiem adopcyjnym do zmian w akcie urodzenia dziecka średnio trwa w Polsce ok. 2 lat, znane są jednak przypadki, że znacznie dłużej. Zarówno pracownicy ośrodka adopcyjnego, jak i sami rodzice adopcyjni przyznają, że choć wydaje się, że jest to długo, to optymalny czas dla wszystkich – dla przyszłych rodziców, by upewnili się w swoich planach i sprecyzowali oczekiwania, dla urzędów, by zgodnie z prawem przeprowadzili proces adopcyjny, wreszcie także dla dziecka, które na finiszu trafia do możliwie najlepiej dopasowanej do siebie rodziny.  

Ile kosztuje adopcja dziecka? 

Proces przysposobienia jest bezpłatny. Przyszli rodzice nie ponoszą kosztów szkoleń ani kwalifikacji. Procedura adopcji jest zwolniona z opłat sądowych.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy (art. 114 par. 1,2) wskazuje, że prawo do przysposobienia mają osoby, które: 

• mają pełną zdolność do czynności prawnych, czyli mają ukończone 18 lat, nie były karane i nie mają ograniczonej władzy rodzicielskiej wobec innych dzieci;  
• posiadają kwalifikacje osobiste uzasadniające przekonanie, że będą należycie wywiązywały się z obowiązków przysposabiającego; 
• posiadają opinię kwalifikacyjną i świadectwo ukończenia szkolenia organizowanego przez ośrodek adopcyjny;  
• mają odpowiednią różnicę wieku wobec przysposobionego (choć przepisy w Polsce wyraźnie nie określają, jaka powinna ona być, w praktyce, im starsi są kandydaci na rodziców, tym proponuje im się starsze dziecko). 

W procesie przysposobienia ważnym etapem jest ocena warunków finansowych przyszłych rodziców i poziomu ich życia. Polskie państwo stara się, by rodzina adopcyjna była w stanie stworzyć optymalne warunki do wychowania dziecka. Niebagatelne znaczenie ma także wiedza na temat stanu zdrowia przyszłych rodziców.  

Proces oceny kandydatów na rodziców adopcyjnych spoczywa na pracownikach ośrodka adopcyjnego. Wydana przez ośrodek adopcyjny opinia kwalifikacyjna jest wiążącym dokumentem dla sądu, który ostatecznie wydaje zgodę na przysposobienie dziecka. Oprócz jak najlepszego poznania przyszłych rodziców, oceny ich predyspozycji wychowawczych i preferowanego systemu wartości, wnikliwie analizuje się także sprawy bytowe.  

Tzw. opinia środowiskowa jest ważnym elementem kwalifikacji adopcyjnej. Jest to m.in. ocena warunków finansowych przyszłych rodziców na podstawie przedstawionych zaświadczeń i wizje lokalne, które pozwalają ocenić poziom ich życia, warunki mieszkaniowe, wielkość mieszkania, formę jego własności. Pilnuje się, by przysposobione dziecko miało np. własny pokój. Choć można by uznać, że niektóre z tych warunków są trochę na wyrost, w rzeczywistości polskie państwo stara się, by rodzina adopcyjna była w stanie stworzyć optymalne i godziwe warunki do wychowania dziecka.  

Kiedy już dojdzie do rozprawy sądowej o przysposobienie dziecka, będzie to w zasadzie formalność. Zazwyczaj interesy przysposabianego małoletniego reprezentuje przed sądem pracownik ośrodka adopcyjnego. Dziecko powyżej 13. roku życia bierze udział w rozprawie i samodzielnie wyraża zgodę na przysposobienie.

Zgodnie z art. 115 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego do przysposobienia kwalifikuje się małżonków (przepisy rozumieją małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny). Prawo nie wyklucza jednak adopcji przez osobę samotną. Dotyczy to zazwyczaj dzieci starszych. Podczas procedury ważne jest wskazanie osoby lub osób, które zadeklarują przysposabiającej osobie wsparcie w wychowaniu dziecka. 

Adopcja dziecka przez singla czy też adopcja dziecka po 40. nie jest niemożliwa, choć o wiele bardziej skomplikowana. Z góry trzeba się także liczyć z tym, że państwo powierzy nam dziecko starsze, a nie maluszka. O ile starsze? Choć przepisy nie wskazują tego wprost, w Polsce przyjęło się, że różnica wieku między przyszłymi rodzicami a przysposabianym dzieckiem powinna wynosić nie mniej niż 18 i nie więcej niż 40 lat. Ma to szczególne znaczenie, kiedy w planach jest adopcja niemowlaka, na co po 40. może już być zwyczajnie za późno.

Szanse na adopcję małego dziecka wzrastają, jeżeli kandydaci godzą się np. adoptować rodzeństwo lub dziecko z niepełnosprawnością i udowodnią w ośrodku adopcyjnym i przed sądem, że mają warunki i środki, by zaspokoić te szczególne potrzeby.  

Poza tym zarówno osoby samotne, jak i po 40. przechodzą tę samą procedurę przygotowawczą w ośrodku adopcyjnym i tak samo czekają później na swojego malucha.

Do adopcji nie zostaną zakwalifikowani ludzie, którzy niedawno stracili własne dziecko i pozostają w żałobie po nim, ani osoby, które stosunkowo niedawno dowiedziały się o swojej niepłodności. Niebagatelne znaczenie ma także wiedza na temat stanu zdrowia przyszłych rodziców. Niestety dyskwalifikuje w procesie przysposobienia dziecka zły stan zdrowia lub niedawno zakończone długotrwałe leczenie.  

Pracownicy ośrodka adopcyjnego badają też, czy dziecko nie ma być sposobem na zażegnanie kryzysu w małżeństwie. Długotrwałe i wnikliwe testy pozwalają także upewnić się, czy małżonkowie są dojrzali emocjonalnie i będą w stanie odpowiedzialnie spełniać się w roli rodziców. Ośrodek adopcyjny zazwyczaj prosi także o zaświadczenie z poradni zdrowia psychicznego, które potwierdza stabilność psychiczną kandydatów.

W marzeniach większość osób planujących adopcję wyobraża sobie przysposobienie maluszka, mając nadzieję na wychowanie go od początku według swoich metod i zasad. Jest to podyktowane obawą, że dzieci starsze, obciążone nie najlepszymi doświadczeniami z rodzinnych domów, będą trudniejsze w wychowaniu i bardziej lękliwe. Trudno dziwić się tym oczekiwaniom, zwłaszcza że okres wychowywania niemowlaka czy dwu-trzylatka to czas niepowtarzalnych doświadczeń. Z dzieckiem starszym nie doświadczymy już pierwszego kroku, pierwszego zęba, pierwszego „mama”. 

Dziecko starsze więcej pamięta, może mieć świadomość swojej przeszłości, ślad w jego psychice może wywołać jego dłuższy pobyt w placówce opiekuńczo-wychowawczej, także długotrwałe funkcjonowanie w rodzinie patologicznej pozostawia obciążenie psychiczne w postaci lęku, agresji, zachowań psychopatycznych. Proces wychowawczy dziecka z takim bagażem z pewnością może być znacznie trudniejszy.  

Niestety realia w Polsce są takie, że im starsze dziecko, tym jego szanse na adopcję maleją. Dodatkowo procedurę przysposobienia przedłużają w nieskończoność sądy, nie odbierając praw rodzicielskich biologicznym rodzicom. Bywa i tak, że dzieci z domu dziecka, ze strachu przed nowym, sprzeciwiają się adopcji lub ciągle mają kontakt z rodzicami biologicznymi. Stawia to nowych rodziców na przegranej pozycji.

W sieci można znaleźć profile dzieci do adopcji, które z różnych przyczyn zbyt długo czekają na nowych rodziców. Profil Adopcja na Facebooku ma prawie 150 tys. obserwujących. Każda z tych historii jest poruszająca. Znajdziemy także wręcz „ogłoszenia” o dzieciach czekających na adopcję, które publikują rodziny zastępcze zniecierpliwione przedłużającymi się procedurami. Czy takie działania są zgodne z prawem i przede wszystkim etyczne? Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. Nie można nie zauważyć, że w wielu przypadkach taka forma nagłośnienia problemu przynosi dobry skutek. 

Każdy z ośrodków adopcyjnych realizuje własny program szkoleń. Co ważne, wszystkie są opiniowane przez Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej. Samo szkolenie może trwać od trzech miesięcy do nawet roku.  

Spotkania odbywają się zazwyczaj co tydzień i podzielone są na moduły tematyczne. Poświęcone są one różnym kwestiom – od emocji po metody wychowawcze i radzenie sobie w trudnych sytuacjach, dotyczą także zagadnień prawnych. Znaczna część zajęć dotyczy oczekiwań osób przystępujących do adopcji.  

Przygotowanie do roli rodzica to nie tylko praktyczna nauka „obsługi” dziecka, ale przede wszystkim okazja do poznania siebie, konfrontacji oczekiwań, poznawania kompetencji lub uświadomienie sobie ich braku. Proces ten ma pomóc im w podjęciu decyzji, jakie dziecko chcą przyjąć i jak wyobrażają sobie wspólne życie. Szkolenie kończy się otrzymaniem świadectwa i kwalifikacji. To ważny dokument w dalszych działaniach adopcyjnych przed sądem.

Kiedy dziecko trafia już do rodziców adopcyjnych i wszelkie procedury sądowe zostają zakończone, z formalnego punktu widzenia rodzina powinna radzić sobie sama. W Polsce nie ma proceduralnej drogi wsparcia dla rodzin adopcyjnych. Tę lukę starają się zapełnić Ośrodki Adopcyjne, oferując wsparcie dla rodzin adoptujących i reagując na sygnały o koniecznej pomocy. Większość takich ośrodków inicjuje i moderuje grupy wsparcia dla rodziców rekrutujące się z osób, które za ich pośrednictwem adoptowały dzieci.  

Warto też pamiętać, że z chwilą przysposobienia rodzice adopcyjni nabywają prawa do takich samych świadczeń, jak wszystkie inne rodziny z dziećmi, a więc świadczenia 800+, becikowego, prawa do urlopu macierzyńskiego i ojcowskiego.

Adopcje dzieci z zagranicy nie zdarzają się w Polsce często. Zgodnie z prawem adopcja międzynarodowa może zostać przeprowadzona tylko wtedy, gdy jest to jedyny sposób, by zapewnić dziecku odpowiednie środowisko rodzinne. W takich przypadkach podstawę prawną stanowią przepisy Konwencji Haskiej. 

W Polsce adopcje dzieci z zagranicy przeprowadzają trzy stołeczne ośrodki wskazane przez Ministerstwo Polityki Społecznej. Cała procedura przedadopcyjna i szkolenie powinny być przeprowadzone w ośrodku bliżej miejsca zamieszkania, a komplet dokumentów przesłany do jednego z tych ośrodków.  

Wśród niezbędnych dokumentów jest przede wszystkim wniosek do władz państwa pochodzenia dziecka zawierający uzasadnienie takiego wyboru i prośbę o wpisanie na listę oczekujących. Pozostałe dokumenty są takie jak w przypadku adopcji krajowej: 

• akty urodzenia rodziców, 
• akt małżeństwa, 
• informacja o niekaralności, 
• poświadczenie obywatelstwa, 
• zaświadczenie o zarobkach i formie zatrudnienia, 
• dokumentacja medyczna, 
• wywiad środowiskowy.  

Zarówno procedury adopcyjne, jak i przepisy prawne mogą być różne w różnych krajach. Podobnie jak polityka państw wobec adopcji zagranicznej. W Polsce zgoda na adopcję zagraniczną zazwyczaj dotyczy uzasadnionych przypadków, np. choroby dziecka i lepszych warunków jego leczenia w innym kraju, dzieci ze szczególnymi potrzebami, które nie znajdują rodziców adopcyjnych w Polsce. 

Od wybuchu wojny u naszych wschodnich sąsiadów wiele osób interesuje adopcja dziecka z Ukrainy. Przepisy, jakie obligują Polskę, nie zezwalają na adopcję dziecka uchodźcy. Po zakończeniu wojny dzieci te wrócą do kraju i tamtejsze władze będą podejmować decyzje o ich przyszłości. Obecnie dzieci te nie mają uregulowanej sytuacji prawnej, a więc potwierdzenia sieroctwa. Dodatkowo sprawę utrudniają umowy międzypaństwowe. Podpisane z Ukrainą memorandum zawiera zobowiązanie do powstrzymania wszelkich działań zmierzających do nacjonalizacji ukraińskich dzieci w Polsce, m.in. przez adopcję.  

Wielu osobom marzy się także adoptowane dziecko z Afryki. Ten popularny i praktykowany w świecie trend, choć nie jest w Polsce niemożliwy, stosowany jest niezwykle rzadko. Prawdą jest, że w afrykańskich krajach na adopcję czeka wiele dzieci, procedura ta jest jednak bardzo kosztowna. W zależności od kraju może wynosić od 100 000 zł do 150 000 zł. Także czas oczekiwania nie należy do najkrótszych i wynosi, w zależności od wieku dziecka i stanu jego zdrowia, 2-3 lata. 

Do adopcji ze wskazaniem dochodzi, kiedy biologiczni rodzice wskazują sami przyszłych rodziców adopcyjnych. W takim przypadku zazwyczaj dotyczy to osób spokrewnionych i ma zastosowanie w przypadku np. terminalnej choroby rodzica i opiekuna prawnego dziecka.  

By uniknąć procedury handlu dziećmi, takie działanie może być przeprowadzane za pośrednictwem sądu.  

Adopcja ze wskazaniem wywołuje liczne kontrowersje, nie można bowiem wykluczyć ryzyka, że dziecko trafi do nieodpowiednich osób. Niepokój wzbudza przede wszystkim brak nadzoru nad tym procesem ośrodków adopcyjnych, które dokonują oceny przyszłych rodziców i ich gotowości do adopcji dziecka. Prawo orzekania o adopcji ze wskazaniem w każdym przypadku ma jednak sąd i jeśli pojawią się wątpliwości odnośnie do kandydatów, może zablokować całą procedurę.  

Rodzina zastępcza, zawodowa czy też nie, opiekuje się dzieckiem do czasu uregulowania jego sytuacji prawnej i oddania go adopcyjnym rodzicom. Pod względem prawnym dziecko często ma biologicznych rodziców, którzy starają się o przywrócenie praw rodzicielskich. Na czas tych uregulowań rodzina zastępcza sprawuje pieczę nad dzieckiem, zapewniając mu bezpieczeństwo i komfortowe warunki rozwoju. Do rodziny adopcyjnej dziecko trafia na stałe po przeprowadzeniu procedury sądowej. W rodzinie zastępczej dziecko jest zazwyczaj przez krótki czas, bywa też, że zostaje na stałe – te kwestie także są uregulowane prawnie.  

W Polsce dopuszczalna jest adopcja pośrednia, przeznaczona dla rodzin zastępczych, zawodowych lub niezawodowych, które podejmą decyzję o przysposobieniu dziecka, którym się opiekują. Mają one pierwszeństwo.  

Rodzina zastępcza ma prawo do podejmowania decyzji w sprawach zdrowotnych i edukacyjnych. Dziecko nie dziedziczy po opiekunach i zazwyczaj pozostaje przy swoim nazwisku. Jeśli to możliwe i aprobowane przez sąd, dziecko kontaktuje się z biologicznymi rodzicami. 

Rodziny zastępcze otrzymują wsparcie finansowe państwa na opiekę nad dzieckiem, a jeśli jeden z małżonków zajmuje się tym zawodowo, także wynagrodzenie.

Przysposobienie dziecka może być satysfakcjonującym sposobem na spełnienie się w macierzyństwie. To wielka próba charakteru i człowieczeństwa. Choć wszyscy słyszeli o nieudanych adopcjach, większość rodzin adopcyjnych świetnie sobie radzi i wychowuje dzieci wolne od traum i doświadczeń z przeszłości. Stanie się rodzicami dzięki adopcji zaspokaja najważniejsze potrzeby wielu osób, które nie mają możliwości urodzić własnego dziecka.  

Według danych z listopada 2023 roku w Polsce na adopcję czeka obecnie 15 tysięcy dzieci. Choć świadomość tego, jak adoptować dziecko w Polsce, może początkowo zniechęcać, wszyscy, którzy przeszli drogę adopcji mówią, że warto było czekać, by dostać właśnie „to” dziecko.

Bibliografia: 

1. Gadamska-Kyrcz M., Rzewucka P., Adopcja we współczesnej Polsce, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 4, 2022, s. 59–68. 
2. Informacje ogólne o adopcji, Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej, https://www.gov.pl/web/rodzina/oooinformacje-ogolne [dostęp: 24.06.2024] 
3. Kodeks rodzinny i opiekuńczy Dz.U.2023.0.2809 t.j. – Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy [dostęp: 24.06.2024]