Przemoc ekonomiczna – czym jest i jak ją rozpoznać?

Przemoc ekonomiczna jest jedną z form przemocy psychicznej. Sprawca używa pieniędzy (lub innych dóbr materialnych), aby uzależnić od siebie finansowo drugą osobę. Pieniądze są wykorzystywane do znęcania się nad ofiarą, jest ona manipulowana i upokarzana, zmuszona do podporządkowania i uległości. Przemocy ekonomicznej często towarzyszą inne formy przemocy.

Pojęcie przemocy ekonomicznej (póki co, projekt zmian w Ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie zakłada umieszczenie tej formy przemocy obok przemocy fizycznej, psychicznej oraz seksualnej) nie funkcjonuje w polskim ustawodawstwie. Znajdziemy je w dokumentach międzynarodowych, które obowiązują i Polskę – to Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r. ustanawiająca normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw, a także Konwencja o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej. 

Przemoc ekonomiczna jest jednak w pewien sposób ujęta w przepisach i podlega karze. To m.in. zapisy w Kodeksie karnym, na podstawie których prowadzi się egzekucję świadczeń alimentacyjnych. Autorki publikacji Przemoc ekonomiczna w związkach. Diagnoza zjawiska i dyskusja o przeciwdziałaniu (Instytut Spraw Publicznych, 2015 r.) wskazują jednak, że “dostrzeżenie przepisów, które mogłyby pozwolić na skazanie sprawców przemocy ekonomicznej, wymaga dużej uwagi, dobrej woli i świadomości wymiaru sprawiedliwości”. Zaznaczają także, że “w sprawach cywilnych o odszkodowanie z tytułu zachowań naruszających niezależność ekonomiczną w intymnej relacji mogą ubiegać się osoby, które zawarły związek małżeński”.

Przemocy ekonomicznej, podobnie jak innych form przemocy psychicznej, nie widać na zewnątrz, może nie być dostrzegana przez otoczenie. Może ona przybierać różne formy, to m.in. wydzielanie pieniędzy (nie tylko na bieżące potrzeby, ale i jako “kieszonkowe”), wymaganie rozliczeń wydatków, ale i np. wydzielanie papieru toaletowego czy proszku do prania. Ofiara przemocy ekonomicznej musi prosić o pieniądze, nierzadko musi spełniać różne warunki, aby otrzymać potrzebne środki. Jest wyzywana od “darmozjadów”, ale równocześnie oprawca nie bierze pod uwagę tego, że może ona podjąć pracę, wręcz jej tego zakazuje. Fakt, że kobieta wykonuje nieodpłatną pracę w domu jest pomijany, traktowany jako jej obowiązek.

Przykłady przemocy ekonomicznej to m.in.:

• uniemożliwienie podjęcia pracy zarobkowej,
• zabieranie i wydzielanie pieniędzy,
• niezaspokajanie podstawowych materialnych potrzeb,
• nieinformowanie o całości majątku,
• zaciąganie kredytów bez zgody współmałżonka.

Przemoc ekonomiczna skutkuje m.in.:

• całkowitą zależnością finansową od partnera,
• utratą poczucia własnej wartości i godności,
• utratą wiary we własne kompetencje zawodowe,
• niezaspokojeniem podstawowych potrzeb życiowych,
• znalezieniem się bez środków do życia.

Ofiara przemocy nie jest w stanie uniezależnić się od partnera – często przez długi czas jest nieaktywna na rynku pracy, nie podnosi swoich kompetencji zawodowych, a brak wiary w siebie i we własne umiejętności skutkuje brakiem prób podjęcia jakichkolwiek działań i starania uniezależnienia się od partnera.

Przemoc ekonomiczna ze strony partnera

Przemoc ekonomiczna pojawia się w różnych relacjach – najczęściej myślimy o przemocy ze strony partnera, jednak może pojawić się także np. na linii dziecko-rodzic (zabieranie renty czy emerytury, wydzielanie środków itp.).

Chociaż ofiarami przemocy ekonomicznej mogą być zarówno kobiety, jak i mężczyźni, z przeprowadzonego w 2010 roku badania wynika jednak, że 70 proc. ofiar przemocy ekonomicznej stanowią kobiety. Wiele z nas początkowo nie zauważa, że jest ofiarą przemocy ekonomicznej – wydaje nam się, że partner jest gospodarny, chce dobrze zarządzać domowym budżetem i dlatego pilnuje wydatków. Dopiero po czasie (albo gdy ktoś postronny zwróci nam na to uwagę) orientujemy się, że to nie jest normalne zachowanie, a my jesteśmy ofiarami. Czerwona lampka powinna nam się zapalić, m.in. w sytuacji, gdy partner odcina nas od pieniędzy, traktując to jako “karę”, czy chcąc byśmy prosiły go np. o środki na zakup jedzenia.

Pamiętajmy także, że formą przemocy ekonomicznej jest niepłacenie alimentów. Środki nie są traktowane jako pieniądze dla dziecka, ale jako danina dla kobiety, a brak płatności ma być formą zemsty, swego rodzaju karą za rozstanie i jakiekolwiek żądania.

Pomoc uzyskasz w Fundacji Centrum Praw Kobiet – to m.in. wsparcie w kontaktach z policją czy sądami, porady prawne i psychologiczne. Adresy placówek znajdziesz na stronie internetowej cpk.org.pl, informacje o pomocy mailowej/telefonicznej znajdziesz tutaj: https://cpk.org.pl/pomoc/pomoc-telefoniczna/. Przemoc ekonomiczną możesz także zgłosić, dzwoniąc na Niebieską Linię (nr telefonu 800 120 002), czy w ośrodku pomocy społecznej w twojej okolicy (informacje o placówkach znajdziesz, wpisując w wyszukiwarkę “baza teleadresowa OPS, MOPR i PCPR”).

Ważne jest to, abyście obydwoje zajmowali się finansami: wiedzieli, jakimi środkami dysponujecie, mieli do nich dostęp, wspólnie planowali wydatki i zobowiązania finansowe. Nie powinnyśmy całkowicie uzależniać się od dochodów partnera, warto mieć własne środki, bez potrzeby “proszenia się” o każdy grosz. Nawet, jeśli nie pracujesz zawodowo, powinnaś mieć stały dostęp do pieniędzy – w końcu ty też, zajmując się domem, pracujesz. Wspólne konto, wspólne planowanie wydatków – tak. Wydzielanie pieniędzy przez partnera, “sprawozdania finansowe” – nie.

Pamiętaj także, że za niepłacenie alimentów grozi odpowiedzialność karna. Gdy twój były partner ich nie płaci, nie można się z nim porozumieć, nie wahaj się walczyć o zasądzone środki.