Choroby zakaźne wieku dziecięcego – jak je rozpoznać i leczyć?

W pierwszych latach życia dzieci chorują bardzo często, bo zanim ich układ odpornościowy wybuduje tarczę do obrony przed patogenami, każda komórka chorobotwórcza może być źródłem zakażenia. Przed częścią infekcji zakaźnych zabezpieczają obowiązkowe szczepienia ochronne, które dziecko przyjmuje od pierwszych chwil życia. Odporność na inne powstaje po kontakcie z zarazkami.  

Drobnoustroje bardzo łatwo przedostają się do organizmu dziecka, atakując błony śluzowe nosa, gardła czy oczu. Czyhają na zakażonych przedmiotach, w toalecie czy na wspólnych zabawkach w żłobku lub przedszkolu. Zarazki są też w powietrzu, jedzeniu i brudnej wodzie. Przenoszą się podczas kichania, kaszlu i mówienia.  

Większość infekcji wieku dziecięcego to niegroźne nieżyty dróg oddechowych, zatrucia czy wysypki. W naszym otoczeniu jest jednak bardzo dużo drobnoustrojów, które odpowiadają za znacznie groźniejsze choroby zakaźne, których pozostałością mogą być poważne powikłania.  

Odra „red measles” (Rubeola virus) to jedna z chorób, na które wszystkie dzieci powinny być zaszczepione. Niestety przybywa rodziców, którzy są przeciwnikami szczepień, dlatego o przypadkach tej choroby w ostatnich latach jest coraz głośniej. Odrę wywołuje wirus z rodziny paramyksowirusów, który przenosi się drogą kropelkową lub przez kontakt ze śliną czy katarem zarażonej osoby. Pierwsze objawy to:  

• wysoka gorączka, 

• katar, 

• kaszel, 

• światłowstręt.  

Wkrótce – najpierw na twarzy, a w ciągu kolejnych 3-7 dni na reszcie ciała – pojawia się charakterystyczna ciemnoczerwona plamista wysypka. Wykwity skórne przypominają ziarenka wielkości piasku otoczone czerwoną obwódką, które po pewnym czasie zaczynają się łuszczyć.  

Odra u dzieci jest bardzo zaraźliwa, dziecko zaraża już na dwa tygodnie przed i 4 dni po pojawieniu się wysypki. Najskuteczniejszą ochroną przed zachorowaniem są szczepienia ochronne przewidziane w dwóch dawkach. Ponieważ pierwsze szczepienie przeprowadza się po 13. miesiącu życia, zagrożone zachorowaniem mogą być, oprócz dzieci niezaszczepionych, także niemowlęta. 

Powikłania odry mogą być poważne. Należą do nich m.in. zapalenie wątroby czy zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Leczenie odry u dzieci jest objawowe, dziecku podaje się leki przeciwbólowe, jeśli skarży się na światłowstręt, izoluje przed ostrym światłem.  

Świnka u dzieci wywoływana jest przez wirus świnki, który atakuje głównie ślinianki zlokalizowane obok uszu. Dziecko skarży się na silny ból szyi i jest opuchnięte. Bolesnemu obrzękowi bardzo często towarzyszą: 

• gorączka,  

• trudności z przełykaniem,  

• nudności i bóle brzucha.  

Zachorowanie na świnkę jest szczególnie groźne dla chłopców, ponieważ jednym z poważniejszych powikłań jest zapalenie jąder i najądrzy, które statystycznie dotyka nawet co trzeciego zarażonego chłopaka w wieku dojrzewania. Aż 20 proc. chorych ma po śwince zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych a ok. 5 proc. kobiet zapalenie jajnika. Niekiedy infekcja wirusem świnki powoduje głuchotę.  

Okres intubacji wirusa świnki wynosi od 16 do 18 dni. Rozprzestrzenia się on drogą kropelkową i przez wydzieliny z nosa i gardła chorej osoby. Zarażone dziecko infekuje innych  na tydzień przed i do 8 dni po ustąpieniu obrzęku. Na wirusa świnki nie ma innych leków niż przeciwbólowe i przeciwgorączkowe. W kalendarzu szczepień obowiązkowych świnka skojarzona jest ze szczepionkami na odrę i różyczkę i podawana w 13. miesiącu życia. Dawkę przypominającą podaje się w wieku 6 lat.  

Za zachorowanie na różyczkę odpowiada wirus z rodziny Togaviridae. Do organizmu dostaje się on drogą kropelkową, pierwsze objawy pojawiają się po 2-3 tygodniach od zakażenia. Okres zakaźny zaczyna się już tydzień przed wystąpieniem grudkowej różowej wysypki na twarzy, która trwa 2-5 dni i rozprzestrzenia się po całym ciele.  

Przebieg choroby jest na ogół łagodny, dziecko może mieć niewielką gorączkę, obolałe mięśnie i powiększone węzły chłonne. Różyczka u dzieci nie pozostawia powikłań, jednak bardzo groźna może być u kobiet w ciąży. Wirus może wywołać poronienie i spowodować wady wrodzone u płodu. Różyczka szczególnie groźna jest w pierwszych 10 tygodniach ciąży.   

Ospa wietrzna u dzieci wywoływana jest przez wirus Varicella zoster, który przenosi się drogą kropelkową lub przez bezpośredni kontakt z chorym. Wirus wylęga się przez ok. 14 dni i w tym czasie dziecko zaraża innych. Zakaźność utrzymuje się do czasu, aż wyschną towarzyszące chorobie krostki.  

To właśnie swędzące pęcherzyki wypełnione płynem surowiczym są charakterystycznym objawem choroby. Zazwyczaj lokują się na tułowiu, rzadziej na głowie czy kończynach. Większość z nich zniknie bez śladu, jeśli jednak dziecko nie może powstrzymać się od drapania, pamiątką po ospie wietrznej mogą być blizny.  

Przeciwko ospie powinny szczepić się dzieci, ale także dorośli, ponieważ choroba lubi nawracać pod postacią półpaśca.  

Lista powikłań po ospie wietrznej u dzieci jest długa. To m.in.: 

• zapalenie płuc, ucha środkowego, opon mózgowych,  

• udar niedokrwienny, 

• porażenie nerwu wzrokowego,  

• pozagałkowe zapalenie nerwów wzrokowych, 

• polineuropatie.  

Szczepienia na ospę wietrzną przeprowadza się w dwóch dawkach. Pierwszą podaje się ok. 12. miesiąca życia, drugą po ok. 6 tygodniach od pierwszej. U dorosłych szczepionkę podaje się także w dwóch dawkach, jest ona odpłatna.  

Szkarlatyna, inaczej płonica, podobnie jak angina wywołana jest przez bakterie paciorkowca Streptococcus pyogenes. Jest jednak groźniejsza od anginy i bardziej bolesna. Do jej objawów należą: 

• silny ból gardła,  

• gorączka,  

• ból brzucha 

• wymioty. 

Bardzo charakterystyczny jest także rumień na policzkach i czerwona wysypka na ciele, przede wszystkim na tułowiu, a także w zgięciach kończyn, pachwinach i na pośladkach. Tym różni się szkarlatyna od anginy, której raczej nie towarzyszą zmiany skórne. Charakterystyczny dla szkarlatyny jest tzw. „malinowy język”, zaczerwieniony i opuchnięty.  

Szkarlatynę, podobnie jak wiele zakażeń o podłożu bakteryjnym, leczy się antybiotykami, zazwyczaj penicyliną, którą podaje się nawet przez dwa tygodnie. Rozpoznanie i leczenie szkarlatyny jest szczególnie ważne, bo choroba ta obarczona jest wysoką śmiertelnością (nawet 15-20 proc.). Wśród powikłań wskazuje się: zapalenie ucha środkowego, zapalenie płuc i opon mózgowych, żółtaczkę i zapalenie stawów, a nawet ostrą gorączkę reumatyczną, której objawem może być zapalenie mięśnia sercowego.  

Niestety nie ma skutecznej szczepionki na szkarlatynę, a jej przebycie uodparnia tylko na ten typ paciorkowca, który wywołał chorobę. Choroba ta raczej nie atakuje niemowląt i dzieci do 5. roku życia.  

Infekcja rotawirusem jest najczęstszą przyczyną ostrej biegunki u dzieci w wieku od kilku miesięcy do 2 lat. Choroba ma ostry i gwałtowny przebieg. U dziecka najpierw pojawia się gorączka do 40 st. C, a 12-24 godziny później wodnista biegunka połączona z wymiotami i bólem brzucha.  

Dzieci zarażają się poprzez bezpośredni kontakt z chorymi. Wirusy możemy przynieść na dłoniach po skorzystaniu np. z publicznej toalety czy komunikacji miejskiej. Rotawirus u dzieci ma ułatwione zadanie, kiedy uczęszczają one do żłobka lub przedszkola. Wystarczy jedno zarażone dziecko, by wkrótce chorowała cała grupa. Intubacja choroby trwa od 1 do 3 dni, a sama infekcja od 4 do 9 dni.  

Rodzice małych dzieci wyjątkowo boją się rotawirusa, ponieważ z powodu odwodnienia maluchy często lądują w szpitalu w stanie zagrażającym życiu. Obowiązkowe szczepienia przeciwko rotawirusom obowiązują od 2021 roku. Pierwszą dawkę podaje się między 6. a 12. tygodniem życia dziecka, a kolejne dwie dawki w odstępach miesięcznych.  

Wirus RSV (respiratory syncytial virus – RSV) z kolei atakuje komórki nabłonka układu oddechowego i jest groźny przede wszystkim dla dzieci w pierwszych miesiącach życia, u których powoduje ciężkie infekcje oskrzelików i dolnych dróg oddechowych.  

Wirus należy do rodzaju Paramyxoviridae i rodziny paramyksowirusów, przenosi się przez zainfekowane przedmioty i wydzieliny z nosa czy jamy ustnej. Najwięcej, bo aż 90 proc. zakażeń wirusem RSV u dzieci występuje przed ukończeniem przez nie 2. roku życia. Do powtórnego zakażenia może dojść na etapie żłobka lub przedszkola.  

Gorączka trzydniowa (Exanthema Subitum), tak zwana trzydniówka, to zakaźna choroba wirusowa o łagodnym przebiegu, która samoistnie mija po trzech dniach, a towarzyszy jej wysoka temperatura i drobna, grudkowata wysypka na twarzy i tułowiu. Wywołujące ją wirusy przekazywane są drogą kropelkową między członkami rodziny.  

Najczęściej pojawia się u dzieci między 6. a 24. miesiącem życia. Nie ma szczepienia na tę chorobę, w leczeniu trzydniówki stosuje się standardowe leki przeciwzapalne i przeciwgorączkowe.  

Mononukleoza to poważna choroba wirusowa, którą wywołuje wirus Epstein-Barr (EBV). Wirus bardzo długo, bo nawet 3-4 miesiące, namnaża się w organizmie. Do zakażenia dochodzi przez tytułowe pocałunki, ale też wszelki kontakt z zarażonymi, wspólne zabawki czy zainfekowane klamki.  

Objawy mononukleozy przypominają anginę: 

• silny ból gardła,  

• katar, 

• powiększone węzły chłonne. 

Niekiedy może także wystąpić powiększenie wątroby i śledziony. Wirus atakuje starsze dzieci i nastolatki i może utrzymywać się nawet 3-4 miesiące. Ponieważ objawy mononukleozy można pomylić np. z paciorkowcową anginą, by wykryć mononukleozę, może być konieczne wykonanie dodatkowych badań z krwi. Na schorzenie nie ma szczepionki. Do powikłań po mononukleozie dochodzi rzadko.  

Rumień zakaźny powoduje Parwowirus B19. Zakażeniu towarzyszą objawy grypopochodne, ból głowy i mięśni, a po tygodniu pojawia się specyficzna wysypka na policzkach, którą określa się jako „zespół spoliczkowanego dziecka” lub „skrzydła motyla”. Wysypka ma tendencję do nawracania po kilku tygodniach pod wpływem słońca. Parwowirus namnaża się w organizmie od 4 do 20 dni, dziecko zaraża innych jeszcze przed wystąpieniem wysypki.  

Rumień zakaźny u dzieci ma łagodny przebieg, ale choroba może stanowić zagrożenie dla kobiet w ciąży, ponieważ parwowirus przenika przez łożysko, stwarzając ryzyko zahamowania produkcji czerwonych krwinek i anemii u dziecka, problemów z sercem i krążeniem, nawet do obumarcia. 

Choroba bostońska, inaczej bostonka, wywoływana jest przez wirus Coxsackie i często atakuje małe dzieci, które zarażają się od siebie w żłobku czy przedszkolu. Okres wylęgania trwa od 3 do 5 dni, następnie pojawia się: 

• gorączka sięgająca 40 st. C,  

• dreszcze,  

• bóle kości i stawów.  

W kolejnej fazie choroby występuje specyficzna wysypka, która trwa od 7 do 10 dni, i towarzyszą jej charakterystyczne zmiany na powierzchni dłoni, podeszwach stóp i w jamie ustnej. Z tego powodu mówi się, że jest to choroba dłoni, stóp i jamy ustnej (ChDSU). Zmiany na stopach i rękach mają charakter plamisto-grudkowych wykwitów w czerwonym kolorze.  

Po ok. 4 tygodniach grudki zaczynają się złuszczać. Choć choroba bostońska ma zazwyczaj łagodny przebieg, wśród powikłań po  bostonce wskazuje się zmiany neurologiczne i zapalenie opon mózgowych. Problemy częściej występują u dorosłych niż u dzieci.  

Krztusiec, inaczej koklusz, wywołują bakterie Bordetella pertusis. Namnażające się drobnoustroje powodują martwicę błon śluzowych tchawicy i oskrzeli, które wywołują ataki kaszlu utrzymujące się od 4 do 6 tygodni. Kaszel bywa tak silny, że może prowokować wymioty. Także wychodzenie z choroby przebiega bardzo powoli, odzyskanie sił może zająć kilka miesięcy.  

Choroba nie należy do powszechnych przede wszystkim z powodu szczepień ochronnych, które przeprowadza się skojarzoną szczepionką DTP (przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi) podawaną w okresie niemowlęcym, następnie w 6. i 14. roku życia dziecka. Aby utrzymać odporność, powinno się przyjmować dawki przypominające co 10 lat. Taką samą częstotliwość przewiduje kalendarz szczepień dla dorosłych.  

Warto wziąć pod uwagę te zalecenia, ponieważ przechorowanie krztuśca może prowadzić do zapalenia płuc, odmy płucnej, zaburzeń neurologicznych, padaczki, a nawet trwałej niepełnosprawności intelektualnej.