Zaburzenia lękowe u dzieci i nastolatków 

Lęk to stan emocjonalny, który ostrzega przed spodziewanym niebezpieczeństwem i mobilizuje nasze zmysły i rozum do reagowania na nie. Jeśli lęk mobilizuje nas do działań, które mają za zadanie zapobiegać potencjalnym niekorzystnym skutkom danej sytuacji, i jest krótkotrwały, możemy mówić, że pełni funkcję adaptacyjną i jest konstruktywny.  

Kiedy jednak jest nieadekwatnie nasilony w stosunku do bodźców, trwa nieproporcjonalnie długo i zaburza codzienne funkcjonowanie, mamy do czynienia z lękiem dezadaptacyjnym, niszczącym.  

Zaburzenia lękowe, bo tak nazywamy takie stany, mogą łączyć się z objawami fizycznymi i psychicznymi i całkowicie zdezorganizować codzienne życie. Jeśli paraliżują dziecko na długi czas, mają wpływ na jego nastrój, powodują objawy somatyczne, trzeba szukać sposobów na opanowanie tego stanu.  

U dzieci lęk może wywoływać wiele bezpiecznych z pozoru sytuacji. To nie tylko strach przed byciem samemu, przed psem, owadem, głośnym krzykiem czy nieznanym miejscem, ale także np. przed koniecznością publicznego wystąpienia, zabrania głosu, samodzielnego skorzystania z toalety.  

Lęk jest bardzo degradującą emocją. Przyczynia się do pogorszenia samopoczucia, obniżenia nastroju, a nawet wystąpienia depresji u dziecka. Nieprzypadkowo łączy się te dolegliwości w jedną grupę, nazywając je zaburzeniami depresyjno-lękowymi. Według danych NFZ z 2021 roku liczba niepełnoletnich pacjentów cierpiących na zaburzenia lękowe i depresyjne wzrosła w ostatnich latach o 120%. Dolegliwości te mogą dotykać nawet 20 proc. dzieci i nastolatków. 

W starszych publikacjach opisany powyżej stan określano nerwicą. W wielu źródłach znajdziemy jeszcze takie określenie na opisanie zaburzeń lękowych. 

U dzieci i nastolatków zaburzenia lękowe mogą występować pod różnymi postaciami, mając różne objawy. 

Lęk separacyjny  

Do 3. roku życia obawa przed rozłąką z matką jest naturalna, potem stopniowo zanika. O zaburzeniu mówimy, kiedy dziecko reaguje lękiem na samą wiadomość o rozłące z rodzicem. Manifestuje to sprzeciwem, płaczem, uporem, a często także objawami somatycznymi, takimi jak nawracający w takich sytuacjach ból brzucha, głowy czy zęba.  

U dzieci starszych lęk separacyjny sprawia, że dziecko nie chce wychodzić z domu bez rodziców, odmawia kontaktów z rówieśnikami, nie chce a z czasem przestaje chodzić do szkoły czy wyjeżdżać na zielone szkoły, wycieczki czy wakacje. Objawem lęku separacyjnego u dzieci starszych jest też zamartwianie się tym, że rodzic zachoruje, będzie miał wypadek czy umrze. Objawy lęku separacyjnego jako zaburzenie występują u 3-5 proc. dzieci i nastolatków.  

Zespół lęku napadowego (napad paniki)  

Zaburzenie to dotyka od 0,5–5% dzieci i nastolatków i znacznie częściej występuje u dorastających dziewczynek. Nawracającym napadom paniki towarzyszą występujące nagle i narastające: 

• duszności, 
• kołatanie serca, 
• zawroty głowy, 
• osłabienie napięcia mięśniowego, 
• poczucie utraty kontroli nad sobą, 
• gwałtowne przekonanie o tym, że za chwilę wydarzy się coś złego. 

Jeśli napad paniki nie ma wyraźnej przyczyny, potęguje u dziecka strach przed nawrotem w najmniej stosownym czasie i miejscu. Z tego względu dzieci boją się wychodzić z domu, cierpią na agorofobię, dystansują się od świata. 

Fobie specyficzne 

Zaburzenie lękowe w postaci fobii to doświadczenie 2,5–9% dzieci i młodzieży, w większości dziewczynek. Mogą one dotyczyć konkretnych zwierząt, owadów, ale także zjawisk przyrody, np. burzy, określonego rodzaju hałasów, wody, windy, a także krwi, zastrzyków i wielu innych zjawisk, wydarzeń i przedmiotów. Konfrontacja z tymi zjawiskami u dzieci młodszych może wywoływać płacz, zamrożenie, wybuch złości. U dzieci starszych reakcją na fobię może być wystąpienie strachu o niewspółmiernie dużej mocy i/lub stanu paniki.  

Ponieważ każde małe dziecko może naturalnie bać się np. hałasu czy ciemności, nie każda jego reakcja na takie zjawiska będzie zaburzeniem lękowym. Można brać to pod uwagę, jeśli reakcje dziecka są niewspółmierne, nie słabną z wiekiem i powtarzają się w podobnych sytuacjach. 

Zaburzenia lękowe uogólnione 

Występują u 3–4,6% dzieci i nastolatków, częściej u dziewcząt. To nadmierne zamartwianie się potencjalnymi wydarzeniami, które mogą nastąpić. To np. strach przed tym, że pociąg może się wykoleić, samolot spaść, ściana przewrócić, woda wystąpić z brzegów, a rodzice zginąć w wypadku. Dziecko dotknięte tym zaburzeniem będzie domagać się zapewnień, że nic takiego się nie wydarzy, jednak nie spowoduje to jego całkowitego uspokojenia. Dziecko żyje z ciągłym poczuciem lęku, któremu towarzyszy niepokój czy nerwowość. Dodatkowo może być spięte, szybko się męczyć i mieć problemy ze snem.  

Zespół lęku społecznego (fobia społeczna) 

Fobia społeczna jest problemem ok. 1 proc. dzieci i młodzieży. To irracjonalny strach przed nieznajomymi i obcymi. Dziecko martwi się o to, jak będzie oceniane, jak jego zachowanie będzie odebrane, czy nie dotknie go krytyka czy ośmieszenie. Towarzyszy temu czerwienie się, drżenie rąk, pocenie. Skutkuje to unikaniem konfrontacyjnych sytuacji społecznych, co z czasem może mieć duże konsekwencje – dziecko może odmówić kontaktów z otoczeniem i nie chcieć w ogóle wychodzić z domu.  

Mutyzm wybiórczy 

Ta odmiana lęku objawia się odmową mówienia w sytuacjach publicznych. Na mutyzm wybiórczy mogą cierpieć dzieci, które swobodnie rozmawiają z rodzicami i znanymi sobie osobami, nawet z kolegami z klasy na przerwie, ale kiedy trzeba np. odpowiedzieć na pytanie nauczyciela, nie mówią nic, choć zazwyczaj znają odpowiedź i są doskonale przygotowane. Problem ten dotyka 0,3–0,8% dzieci i nastolatków. 

Wskazane powyżej rodzaje zaburzeń lękowych mogą występować osobno albo razem. Fobii i lękowi uogólnionemu towarzyszą niekiedy napady paniki. Lęk separacyjny często idzie w parze z lękiem społecznym. Warto także odnotować występowanie fobii szkolnej – dziecko odchorowuje chodzenie do szkoły, robi to pod przymusem, szuka pretekstu, często nieprawdziwego, by opuścić lekcje.  

U dzieci zaburzenia lękowe bardzo często objawiają się dolegliwościami somatycznymi. Niestety kiedy dziecko skarży się na ból żołądka czy ból głowy, zazwyczaj nie łączymy tego z lękiem, szukając innych przyczyn. Tymczasem lista somatycznych objawów zaburzeń lękowych jest bardzo długa. Są na niej także: 

• zaburzenia snu u dziecka, 
• częste oddawanie moczu, moczenie się, 
• biegunki, zaparcia, wymioty, 
• przyspieszone bicie serca, 
• problemy z oddychaniem, 
• drżenie mięśni i ich zwiększone napięcie, 
• wysypki, krosty i plamy na ciele, 
• zmiany temperatury ciała,  
• pocenie się. 

 W parze idą także zaburzenia emocjonalne – labilność, rozdrażnienie, wycofanie, zachowania kompulsywne, przygnębienie i apatia, zaburzenia pamięci i kłopoty z koncentracją.  

Odróżnienie zaburzeń somatycznych towarzyszących nerwicy od rzeczywistych chorób brzucha, nerek czy płuc jest dużym wyzwaniem. Zwykle przeprowadza się badania wykluczające wystąpienie innych chorób przebiegających z podobnymi objawami. Jest ich naprawdę sporo:  

• cukrzyca,  
• choroby endokrynologiczne,  
• astma,  
• padaczka,  
• zaburzenia neurologiczne,  
• choroby serca.  

Kiedy jednak objawy powtarzają się, a wyniki badań nie wykazują innej przyczyny, warto rozważyć możliwość występowania u dziecka zaburzeń o podłożu lękowym.  

Przyczyny zaburzeń lękowych u dzieci – co wywołuje stany lękowe? 

Wśród przyczyn zaburzeń lękowych u dzieci wymienia się czynniki: 

• biologiczne,  
• genetyczne, 
• środowiskowe.  

Ważną rolę odgrywa występowanie zaburzeń lękowych u rodziców czy opiekunów. Dziecko, jako baczny obserwator zachowań i emocji rodziców, uczy się od nich lękowego podejścia do codzienności. Duże znaczenie może mieć nadopiekuńczość i kontrola, ale także nadmierna krytyka i atmosfera napięcia panująca w domu.  

Częstym powodem wystąpienia stanów lękowych u dziecka jest brak poczucia bezpieczeństwa wynikający ze zmiany miejsca zamieszkania i szkoły, traumatyczne wydarzenia losowe, przemoc ze strony rodziców. Napady lęku często towarzyszą wrażliwym dzieciom u progu przedszkola, szkoły czy przeprowadzki.  

U nastolatków zaburzenia lękowe statystycznie występują częściej niż u młodszych dzieci i dotyczą ok. 8% populacji. Częściej też związane są z zaburzeniami psychicznymi czy depresją u nastolatków. Niekiedy nawet maskują występowanie poważniejszych zaburzeń.  

Lęk u nastolatków częściej bywa lekceważony przez otoczenie, ponieważ skrywa się pod maską hałaśliwości i pozorowanej aktywności. Dodatkowo w adolescencji gruntownej przebudowie ulega mózg młodego człowieka, wywołując zachowania ponadnormatywne i skrajne.  

Nastolatki mają zaburzoną zdolność myślenia operacyjnego, przewidywania zagrożeń i konsekwencji podejmowanych działań. Punktem odniesienia dla samooceny dziecka są jego rówieśnicy, więc zagrożenie wykluczeniem, odrzuceniem czy ośmieszeniem przez grupę rówieśniczą bywa częstą przyczyną wystąpienia zaburzeń lękowych, zwłaszcza lęku społecznego, agorafobii czy nawet napadów paniki. Tym bardziej ważna jest szybka interwencja w przypadku wystąpienia zaburzeń lękowych, ponieważ częściej i łatwiej nawracają one w przyszłości, mogą być także punktem wyjścia do wystąpienia depresji czy skłonności do sięgania po niebezpieczne używki.  

Jak leczyć stany lękowe u dzieci? Skuteczne metody terapii poznawczo-behawioralnej 

Kiedy zaburzenia lękowe u dziecka zaczynają powodować problemy z jego normalnym funkcjonowaniem, rodzice zazwyczaj rozpoczynają diagnostykę od wizyty u psychologa, który orzeka, jaki rodzaj zaburzenia występuje u dziecka. Psycholog opiera się na wywiadzie z dzieckiem i jego bliskimi, wykorzystuje także kwestionariusze i skale pomagające określić nasilenie zaburzenia lękowego. Następnie dziecko może trafić do lekarza psychiatry. Podczas diagnostyki podejmuje się działania wykluczające zaburzenia somatyczne, które mogą objawiać się stanami lękowymi.  

Najważniejszym sposobem leczenia zaburzeń lękowych u dzieci i młodzieży jest psychoterapia i psychoedukacja, które powinny obejmować nie tylko dziecko z nerwicą, ale także i jego opiekunów.  

Zastosowanie znajduje w tym przypadku psychoterapia poznawczo-behawioralna, która opiera się na poznawaniu schematów poznawczych wpływających na występowanie lęków i wypracowuje inne mechanizmy myślowe do stosowania w tych samych okolicznościach w przyszłości. Niekiedy zastosowanie znajduje także psychoterapia indywidualna, terapie rodzinne i grupowe. Bardzo przydatne jest poznanie i stosowanie ćwiczeń relaksacyjnych i oddechowych dla dzieci, a także treningi asertywności i umiejętności społecznych. 

Kiedy metody psychoterapeutyczne nie przynoszą rezultatów albo nerwica u dzieci jest bardzo nasilona, lekarz sięga po farmakoterapię.  

Warto pamiętać, że większość zaburzeń lękowych u dzieci i nastolatków można wyciszyć odpowiednim leczeniem, a wypracowane mechanizmy eliminowania strachu czy pokonywania go samodzielnie zdają egzamin w późniejszych latach. Niestety ich zaniedbanie może być brzemienne w skutkach.