Zaburzenia zachowania u dzieci – co robić?

Zaburzenia zachowania u dzieci to najczęstszy powód wizyt maluchów w gabinetach psychologicznych i psychiatrycznych. Zaburzenia zachowania u dzieci w wieku przedszkolnym to problemy około 5-10 proc. z nich. Wśród nastolatków może się z nimi mierzyć nawet co czwarty.

Zaburzenia zachowania u dzieci wymagają precyzyjnej diagnozy. Niezbędny jest wnikliwy wywiad z rodzicami oraz badanie i obserwacja dziecka. Odpowiedzialne za ich powstawanie mogą być czynniki zarówno genetyczne, jak i środowiskowe. Bardzo często przyczyną zaburzeń zachowania bywa także brak rodzicielskiej konsekwencji lub bliskości.

‒ Różnorodne emocje powstające w wyniku utrudnionego lub uniemożliwionego dostępu do rodziców mogą przestać pełnić swoją funkcję sygnalizacyjną i przybrać formę symptomów świadczących o początkach procesów psychopatologicznych. Dzieje się tak, gdy opiekun mylnie odczytuje reakcje i potrzeby dziecka. Smutek, rozpacz, strach oraz złość i gniew to emocje, które towarzyszą brakowi bliskości i dostępu do rodziców. Mogą one przeradzać się w symptomy depresyjne, lękowe lub dysocjacyjne oraz zachowania agresywne czy antyspołeczne – pisze prof. Grzegorz Iniewicz w publikacji Wzory przywiązania i zachowania agresywne wśród młodzieży z diagnozą zaburzeń zachowania i emocji. 

Jednak wczesne wykrycie zaburzeń zachowania u dzieci, a także ich leczenie będzie ułatwiać im adaptację w przedszkolu, w szkole i wśród rówieśników. Zaburzenia zachowania u dzieci bowiem niekorzystnie wpływają na funkcjonowanie w wielu dziedzinach życia, między innymi właśnie w kontaktach międzyludzkich.

Specjaliści tłumaczą, że zaburzenia zachowania u dzieci (CD ‒ conduct disorder) stanowią złożony zespół problemów emocjonalnych oraz dotyczących ogólnego postępowania. Najczęściej to przejaw trudności w funkcjonowaniu psychicznym. Zdecydowanie trzeba odróżnić je od naturalnych faz w rozwoju maluchów, np. nie należy więc ich mylić z buntem dwulatka. 

‒ Zaburzenia zachowania u dzieci zaczynają się zwykle w dzieciństwie i w wieku młodzieńczym. Są to nieprawidłowe zachowania nieadekwatne do wieku, norm społeczno-kulturowych. Będą to wszelkiego rodzaju zaburzenia porządku społecznego, konflikty z prawem, zachowania aspołeczne, antyspołeczne, agresywne, przestępcze ‒ tłumaczy psycholog dziecięcy Wiktoria Dróżka. 

Jak dodaje ekspertka, należy zwrócić uwagę na ich powtarzalność. – Jeśli występują co najmniej 6 miesięcy i nie są konsekwencją naturalnego etapu życia (np. buntu młodzieńczego), mówimy wówczas o zaburzeniach zachowania, które wynikają z silnych wstrząsów emocjonalnych.

Z Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych wynika, że z zaburzeniami zachowania u dzieci mamy do czynienia, jeśli nieakceptowane, agresywne zachowania dziecka spełniają poniższe kryteria:

1. Można przypisać je do stałego wzorca postępowania.
2. Powtarzają się wielokrotnie w okresie nie krótszym niż sześć miesięcy.
3. Prowadzą do poważnego naruszenia praw innych ludzi i łamania norm społeczno-etycznych.

Zaburzenia zachowania i emocji u dzieci w dużej mierze zależą od wieku dzieci: 

1. W przypadku dzieci najmłodszych, do 10. roku życia, wskazuje się zaburzenia opozycyjno-buntownicze. Charakteryzują się nieadekwatnymi do wieku i faz rozwoju wybuchami złości, oporem, kłótniami (często również bójkami), złośliwością, irytacją, mściwością, lekceważeniem norm, nieprzyznawaniem się do winy nawet w obliczu ewidentnych dowodów oraz niepewnością i nadmierną wrażliwością na krytykę. Zaburzenia zachowania (u dzieci w wieku przedszkolnym oraz starszym) to jednocześnie widoczne u dzieci częste zmiany nastroju, niechęć do podejmowania współpracy z dorosłymi i rówieśnikami, ciągłe kwestionowanie reguł postępowania określanych przez dorosłych oraz odrzucanie wszelkich autorytetów. Dzieci z zaburzeniami zachowania tego typu często używają wulgarnego słownictwa i niszczą przedmioty (swoje i innych).
2. U nastolatków powyżej 10. roku życia ze zdiagnozowanymi zaburzeniami zachowania oprócz cech wskazanych powyżej zauważyć można zachowania aspołeczne. Bardzo często zaburzenia zachowania u dzieci kojarzą się w takim przypadku z czynami chuligańskimi. To przede wszystkim zachowania agresywne: straszenie, terroryzowanie innych, stosowanie przemocy fizycznej oraz skłonność do łamania norm społecznych. Mowa tu w przypadku dzieci starszych o ucieczkach z domu czy wagarowaniu. To również okłamywanie, zaniedbywanie obowiązków i zachowania destrukcyjne, nierzadko na granicy prawa – kradzieże, wandalizm czy podpalenia. 
3. Nadpobudliwość psychoruchowa. To widoczne problemy z koncentracją i skupieniem uwagi, brak dbałości o szczegóły, ciągłe zapominanie. Ale również impulsywność, niecierpliwość, przeszkadzanie innym. Często niepokoi rodziców nadruchliwość. Dziecko jest w ciągłym ruchu, wierci się, bawi rękoma, wyłącza się z aktywności. Jednocześnie jest gadatliwe i choć gubi wątki i myli się, nie może powstrzymać się od mówienia.

Zdecydowanie tak – jak pisaliśmy wcześniej, im szybciej i trafniej postawiona diagnoza, tym szansa na skuteczniejszą pracę z dzieckiem.

‒ Kiedy nam, rodzicom, powinna zapalić się lampka kontrolna? Czasami ostrzeżeniem są coraz częstsze wybuchy gniewu, drażliwość, zamykanie się w sobie, nasilające się konflikty z dorosłymi i rówieśnikami. Gdy młody człowiek zmienia nastawienie do świata lub łatwo wytrącić go z równowagi– wyjaśnia psycholog Wiktoria Dróżka. – Lampka kontrolna powinna się także zapalić, gdy zauważamy tendencje do kłamania, wagarowania, ucieczek z domu, wczesną inicjację seksualną. Symptomy mogą być bardzo zróżnicowane u poszczególnych dzieci. 

Bardzo ważne jest, aby zaburzenia zachowania u dzieci odróżnić od zaburzeń związanych z używaniem narkotyków, dopalaczy czy innych substancji psychoaktywnych oraz z depresją. Może ona w wieku dziecięcym swoimi objawami tworzyć obraz niemal identyczny z zaburzeniami zachowania. Dlatego tak ważna jest odpowiednia diagnoza. 

Zaburzenia zachowania i emocji u dzieci mogą stanowić także wstęp poważniejszych zaburzeń psychicznych lub im towarzyszyć. Mowa np. o autyzmie dziecięcym, zespole Aspergera czy upośledzeniu umysłowym. W takim przypadku rokowanie jest tym lepsze, im szybciej podjęta zostaje terapia u psychologa dziecięcego i leczenie u psychiatry dziecięcego.

Zaburzenia zachowania u dzieci diagnozuje lekarz psychiatra nie tylko na podstawie wywiadu i obserwacji. Analizuje on także dynamikę objawów i rekomenduje rozwiązania. 

Jak się wówczas zachować? Gdzie się zgłosić? Jakie kroki podjąć? Jak wyjaśnia ekspertka, zawsze należy szukać pomocy u psychologa i terapeuty. – Diagnozy najczęściej stawia psycholog diagnosta lub psychiatra po przeprowadzeniu wnikliwego wywiadu rodzinnego i obserwacji dziecka. Sam proces terapeutyczny jest opracowywany indywidualnie do pacjenta, z uwzględnieniem sytuacji rodzinnej, rodzaju zachowań dziecka, jego wieku, dotychczasowych doświadczeń w relacjach. Relacja z terapeutą stwarza warunki na zmianę zachowań – tłumaczy Dróżka.  

Często w przypadku zdiagnozowania zaburzenia zachowania u dzieci terapia wskazana jest również dla rodziców.