Stres u dzieci – jakie mogą być przyczyny, jak się objawia i jak pomóc dziecku sobie z nim radzić? 

Stres jest zjawiskiem biologicznym, stanowiącym reakcję organizmu na stawiane mu wymagania psychiczne bądź fizyczne, które mobilizują go do działania. Źródeł stresu oddziałującego na dzieci jest wiele. Może to być zmęczenie, hałas, nadmiar bodźców, o stresujących i wywołujących napięcie wydarzeniach nie wspominając. Malec pozornie może nie okazywać oznak stresu, ten będzie jednak siał spustoszenie w jego psychice i wpływał na prawidłowy rozwój psychofizyczny. Tak jak u dorosłych przewlekły stres u dziecka może być bodźcem do wystąpienia lęku, depresji, problemów ze snem i osłabienia odporności.  

Niestety my dorośli często bagatelizujemy stres u dzieci, wychodząc z naiwnego założenia, że skoro dziecko jest wolne od obowiązków i nie wszystko rozumie, to stresy dnia codziennego je omijają. Tymczasem jest odwrotnie.

Przyczyny stresu u dzieci – co może wywoływać napięcie u przedszkolaków, dzieci w wieku szkolnym i nastolatków? 

Stres u dziecka wywołują wydarzenia, które – z punktu widzenia dorosłych – nie powinny ich dotyczyć, a niekiedy nawet maluchy nie powinny o nich wiedzieć. 

Stres u dzieci w wieku przedszkolnym 

Dla trzylatka wiadomość, że od tej chwili nie będzie już spędzał czasu z mamą czy babcią, ale pójdzie do przedszkola, może być końcem świata. Przedszkole jawi się jako ogromny, nieznany i straszny gmach pełen hałasu, wielkich korytarzy i nadmiaru ludzi. Stresujące dla dziecka będzie rozstanie z mamą, nieunikniona konfrontacja z rówieśnikami i – choć wszystko będzie oczywiście bardzo ciekawe i nowe – będzie też na początku źródłem napięcia i stresu. Maluch może zareagować paniką, złością, napadami płaczu, zaburzeniami snu, moczeniem w nocy. 

 Trzy- czy czterolatek zderza się też z coraz większą ilością informacji z zewnątrz, bacznie reaguje na to, o czym rozmawiają rodzice, analizuje ich napięcie i zmiany wyrazu twarzy. Niektóre sytuacje pozostawione bez wyjaśnienia urastają do rangi tragedii. Dziecko boi się wojny czy powodzi, choć pewnie nie do końca to rozumie. Kilkulatki reagują stresem na trudne wydarzenia w rodzinie, źródłem napięcia może być dla nich także konfrontacja z rówieśnikami.  

Stres u dzieci w wieku szkolnym 

Wiek szkolny to nieustanna potrzeba funkcjonowania w rygorze rozkładu zajęć, który często jest przeładowany. Hałas i rozgardiasz, z jakim dziecko styka się w kilkudziesięcioosobowej klasie, może wywoływać napięcie i zmęczenie. Dzieci bardzo osobiście odbierają opinie rówieśników i reagują stresem na odrzucenie przez grupę. Źródłem szkolnego stresu są niepowodzenia w nauce, poczucie niesprawiedliwości w ocenianiu osiągnięć, wreszcie także sprawy bardzo prozaiczne – głód, zmęczenie, niewyspanie.  

Niestety na stres ucznia mają wpływ także jego rodzice, często stawiający poprzeczkę wymagań w nieosiągalnym dla dziecka miejscu. Poczucie krytykowania i ciągłego porównywania do innych rodzi frustrację i nasila stres u dziecka.  

Stres u nastolatków 

Nastoletnie dzieci porównują się z innymi, zazwyczaj na swoją niekorzyść. Źródłem stresu u nastolatka może więc być niskie poczucie własnej wartości, krytyczna ocena wyglądu, postępów w nauce, pozycji w grupie rówieśniczej, ale też przemoc w szkole czy przemoc w Internecie.  

Nastolatki szukają punktu odniesienia dla swoich poglądów i zachowania wśród rówieśników. Reagują stresem na krytykę czy agresję ze strony grupy. Odbierają oczekiwania i granice stawiane przez rodziców jako opresyjne i stresujące. Wiek nastoletni to także czas eksperymentowania ze swoim ciałem, używkami, wreszcie własnymi granicami. To także czas pierwszych miłości i fascynacji fizycznych. Wszystkie te czynniki mogą być źródłem stresu u dzieci w wieku nastoletnim.  

Stres u dzieci może objawiać się zupełnie inaczej niż u dorosłych. Zanim wskażemy najważniejsze jego objawy, pamiętajmy, że zasadnicza różnica między stresem u dzieci i dorosłych polega na tym, że dzieci często nie wiedzą, że to, czego doświadczają, to stres.  

Kiedy więc malec często skarży się na ból brzucha, rodzice są raczej skłonni szukać przyczyny w złym jedzeniu czy trawieniu, niż przypuszczać stresowe podłoże tego stanu. Podobnie „podejrzliwie” powinno się spojrzeć na powtarzające się skargi dziecka na ból głowy czy częste napady rozdrażnienia, które nie zawsze muszą być początkiem infekcji, a raczej trapiącymi dziecko problemami.  

Najbardziej powszechne objawy stresu u dziecka to: 

• bóle brzucha i głowy, 
• tiki nerwowe i jąkanie się, 
• zaparcia i biegunki, 
• częste oddawanie moczu, 
• podenerwowanie i napięcie, 
• pocenie się dłoni, 
• drżenie nóg i rąk, 
• ssanie kciuka, 
• kołysanie się, 
• obgryzanie paznokci, 
• masturbacja, 
• rozdrażnienie, 
• napady wściekłości i histerii, 
• płaczliwość, 
• autoagresja, 
• trudności z zasypianiem, 
• zaburzenia odżywiania.  

Większość z tych objawów może także towarzyszyć chorobom, dlatego przy ocenie źródeł stresu warto wykluczyć przyczyny fizjologiczne. 

Skutki długotrwałego stresu u dzieci i młodzieży 

Przewlekły stres w wieku dziecięcym może mieć poważne konsekwencje zarówno doraźnie, jak i w późniejszym życiu. Należą do nich przede wszystkim: 

• problemy ze snem,  
• problemy z pamięcią i skupieniem uwagi, 
• problemy somatyczne – zaburzenia odżywiania, nawykowe zaparcia, długotrwałe biegunki, 
• obniżenie odporności u dziecka,  
• nasilenie zachowań agresywnych i ryzykownych, 
• skłonności do uzależnień od substancji psychoaktywnych czy elektroniki. 

Niekiedy u dziecka może także wystąpić gorączka ze stresu i jest to sytuacja, którą zazwyczaj diagnozuje się jako jeden z objawów infekcji. Stres u dzieci często bywa przyczyną zwiększenia poziomu kortyzolu i innych zaburzeń hormonalnych, które mogą wpływać na późniejsze problemy np. z tarczycą czy nastrojem. Wydzielająca się w stanie stresu adrenalina niekorzystnie oddziałuje na zaburzenia kurczliwości mięśni i występowanie bólu głowy.  

Silny stres u dziecka może zaburzać pracę serca, zwiększając skłonność do zakrzepów. Ważnym i niekorzystnym obszarem oddziaływania długotrwałego stresu mogą być nasilające się problemy psychiczne – od stanów lękowych po depresję i inne choroby psychiczne. Badania wskazują też, że długotrwała ekspozycja na stres może być jednym z czynników wyzwalającym myśli samobójcze u nastolatków. 

By zmniejszyć stres u dziecka warto przede wszystkim popracować nad atmosferą spokoju i zrozumienia, a także poczuciem akceptacji i poczucia bezpieczeństwa. Bardzo częstą przyczyną stresu czy też nadmiernie emocjonalnego reagowania są niedomagania systemu komunikacji w rodzinie i niedostateczna ilości uwagi, jaką dorośli poświęcają dziecku.  

W redukcji stresu u malucha może pomóc także kilka innych metod, które zmieniają jego codzienne funkcjonowanie. 

Ruch i aktywność fizyczna  

To nie tylko uniwersalny sposób na rozładowanie napięcia poprzez obniżenie poziomu adrenaliny, ale także poprawa stanu fizycznego dziecka (lepsze dotlenienie to zarazem lepszy apetyt i sen), ale także droga do zwiększenia jego odporności psychicznej i poprawy nastroju 

Ćwiczenia oddechowe, relaksacja, medytacja i techniki skupienia uwagi 

Sprzyjają praktykowaniu uważności, rozluźniają napięcie mięśni pomagają dziecku skupić uwagę i nauczyć się dystansu do spraw, na jakie nie ma wpływu. To także sztuka odsuwania od siebie stresujących myśli i nauka wizualizacji sytuacji stresowych oraz słuchania swojego ciała i sygnałów, jakie wysyła.  

Uregulowany tryb życia 

Szczególnie ważna jest odpowiednia ilość snu. Jest to czas odnowy, przywracania równowagi umysłu. Warto uczyć dzieci higieny snu, czyli regularności zasypiania, wyciszania i ograniczania bodźców. 

Dobre relacje z najbliższymi  

Stworzenie dziecku warunków do tego, by mogło wszystko powiedzieć, podzielić się wątpliwościami i problemami oraz zostać wysłuchane, jest kluczem do budowania zdrowych relacji, które będą procentować w późniejszym życiu. Dzieci chętnie przystają na pomoc, trzeba oczywiście dopasować ją do możliwości poznawczych dziecka.  

W młodszym wieku dobrym wsparciem będzie np. bajka terapeutyczna, książka, film. Dzieci starsze docenią, kiedy będziemy traktować je poważnie i brać pod uwagę ich zdanie. Także nastolatkowie, pod „przykrywką” uważania się za prawie dorosłych i samodzielnych poszukują bliskości i poczucia bezpieczeństwa.  

Bezpieczna samodzielność 

Psychologowie zalecają, by stwarzać dziecku warunki do mierzenia się z różnymi sytuacjami i podejmowania decyzji. Nie da się uchronić dziecka od stresu i warto w kontrolowanych warunkach wspierać je w oswajaniu się z nim.    

Ćwiczenia relaksacyjne i medytacja dla dzieci 

Proste ćwiczenia relaksacyjne dla dzieci i elementy medytacji mogą pomóc dziecku w osiągnięciu spokoju i kontrolowaniu emocji. Wpłynie to na obniżenie poziomu stresu i poprawi jakość snu. Można sięgnąć po prostsze ćwiczenia mięśni z obszaru relaksacji progresywnej Jacobsona (naprzemienne napinanie i rozluźnianie mięśni), mindfulness (trening uważności), trening autogenny Schultza oparty na autosugestii, wreszcie po proste asany jogi. Ćwiczenia te, dopasowane skalą trudności do możliwości fizycznych i umysłowych dzieci, mogą im pomóc w osiągnięciu stanu równowagi. Warto dopasować je także go gotowości dziecka i wykorzystać jako element wspólnej zabawy.  

Jak już wspomnieliśmy, nie da się uchronić dziecka przed stresem, tym bardziej warto wspierać je w szukaniu odpowiednich dla niego sposobów radzenia sobie z nim, wykorzystując do tego naturalną ciekawość dziecka i jego chęć do zabawy w młodszym wieku, a gotowość do współpracy w wieku starszym. Warto robić to w sposób ciekawy dla dziecka, wykorzystując jego naturalne zainteresowanie zabawą.  

Duże znaczenie ma budowanie atmosfery akceptacji dla dziecka i wzmacnianie jego poczucia własnej wartości. W działaniach tych można wesprzeć się odpowiednią literaturą dostosowaną do wieku i percepcji dziecka. Dziecko, bez względu na swój wiek, dobrze czuje się w bezpiecznym otoczeniu, gdzie ma pewność, że jest akceptowane i ważne. Przestrzeganie tego od najmłodszych lat to świetna lekcja umacniania poczucia własnej wartości, która z pewnością zaprocentuje w dorosłym życiu.