Kompendium wiedzy o emocjach dzieci

Emocje ‒z łaciny e movere, czyli w ruchu – to stany pobudzenia umysłu. Wśród stanów emocjonalnych wyróżnia się: afekty, emocje, motywacje, nastroje, pasje, sentymenty, uczucia.

Emocje generowane są przez bodźce zmysłowe (np. smaki, zapachy), obiekty/przedmioty, osoby, wypowiedzi innych osób, relacje z samym sobą (uczucia względem siebie) oraz przez odczuwane potrzeby. Emocje znajdują ujście w reakcjach ciała (somatyczne), myślach (psychiczne), zachowaniach (behawioralne).

Emocje dziecka, podobnie jak cała jego osobowość, dopiero się kształtują. Trudne emocje u dzieci mogą pojawiać się w sytuacjach, zdaniem dorosłych, z pozoru nieadekwatnych. Jednym z najważniejszych zadań rodziców jest nauczyć dziecko radzić sobie z emocjami.

Sfera emocjonalna przynależy do części duchowej, ale jest nierozerwalnie powiązana z fizycznością. Zarówno doświadczenie bodźców powoduje emocje, jak i odczuwanie emocji powoduje realny wpływ na ciało. Pod wpływem emocji zmienia się tętno, twarz blednie lub czerwienieje, mogą pocić się dłonie, pojawiać uczucia pobudzenia lub osłabienia, zawroty głowy, mdłości czy inne objawy.

Trudne emocje u dzieci mogą być odreagowywane w sposób nieuświadomiony, np. w postaci lęków nocnych, moczenia w nocy, zaburzeń snu, zaburzeń odżywiania, zaburzeń lękowych. Dziecko, które nie potrafi rozładowywać emocji, może przenosić odczucia na inne osoby, np. na skutek lęków w przedszkolu wyładowywać złość w domu w relacjach z najbliższymi.

Rozwój emocjonalny przebiega jednocześnie z rozwojem fizycznym człowieka. Stąd pojawiające się okresowo bunty, trudności emocjonalne. Szczególnie burzliwy rozwój emocjonalny następuje w wieku przedszkolnym, później po rozpoczęciu edukacji szkolnej, a następnie w wieku nastoletnim.

Agata Kotowska, psycholog, zwraca uwagę na fakt, że u dzieci następuje równolegle rozwój fizyczny, społeczny i poznawczy. Stąd okresowe bunty i trudności, prowadzące do ukształtowania indywidualnej tożsamości. ‒ Dziecko w wieku 7 lat zaczyna dostrzegać i rozumieć wewnętrzne przyczyny zachowań ludzi, nadal istotne są dla niego więzi z rodzicami, ale coraz większą rolę w jego życiu odgrywają rówieśnicy. W wieku 8 lat zdecydowanie woli towarzystwo rówieśników niż rodziców czy rodzeństwa, uczy się właściwego zachowania, buduje przyjaźnie na bazie wspólnych zainteresowań, potrafi przyjąć inny niż własny punkt widzenia, dzięki czemu lepiej rozumie cudze motywacje i wnioskowanie, myśli coraz logiczniej, potrafi wyciągać i formułować wnioski, rozumie, że stany umysłowe mają znaczący wpływ na zachowanie ludzi, zaczyna rozumieć słowa wieloznaczne i metafory.

W wieku szkolnym, od ok. 7 r.ż. do 13 r.ż., dzieci zmagają się z poznawaniem samego siebie. Później, od ok. 13 r.ż. do 21 r.ż., kształtuje się ich tożsamość w kontekście pełnionych ról społecznych.

Emocje najprościej można podzielić na pozytywne i negatywne. Te, które określa się mianem „negatywnych”, nie są czymś złym – są często ostrzeżeniem, sygnałem, że nasze granice są naruszane, adekwatną odpowiedzią na trudne doświadczenia.

W życiu emocjonalnym dziecka mogą zdarzać się sytuacje świadczące o zaburzeniach emocji. Efektem mogą być niewłaściwe, szkodliwe dla dziecka i otoczenia zachowania, jak np. agresja, lęki, napięcie, zaburzenia odżywiania, zaburzenia snu, tiki, natręctwa, jąkanie. Co robić, gdy dziecko ma zaburzenia emocjonalne? Dobrze jest:

• Zweryfikować stan zdrowia fizycznego. Niektóre niedobory, a nawet nietolerancje pokarmowe mogą powodować problemy emocjonalne, behawioralne.
• Sprawdzić, czy trudne emocje mają podłoże w traumatycznych doświadczeniach, np. w przemocy doświadczanej w szkole/w domu czy w nadużyciach seksualnych.
• Stosować sposoby na rozładowanie emocji u dzieci, m.in. znalezienie ujścia złości (np. pozwolenie na uderzanie w poduszkę), rozmowy o emocjach, zrozumienie dziecka i jego emocji, pozwalanie na emocje, ale jednocześnie stanowcze nieprzyzwalanie na złe zachowania (np. na bicie rodzeństwa).
• Poddać dziecko terapii, psychoterapii lub farmakoterapii po konsultacji psychologicznej, medycznej, pedagogicznej.
• Zmienić nawyki, czyli np. zwiększyć aktywność fizyczną czy skrócić czas spędzany przed ekranem.

Warto zwrócić uwagę na fakt, że nie ma „dobrych” i „złych” emocji. Wszystkie uczucia i emocje są ważne, są informacją. Mówią o tym, czego potrzebujemy, co działa korzystnie, a co niekorzystnie na samopoczucie i rozwój. Natomiast dobrze jest zauważyć problemy emocjonalne, trudności w radzeniu sobie z emocjami lub emocje nieadekwatne do sytuacji, np. reagowanie silnym lękiem i agresją na drobne niepowodzenia, i szukać pomocy.

Zaburzenia emocjonalne u dzieci i młodzieży to coraz częściej spotykany problem społeczny. Każdego roku więcej dzieci ma trudności w prawidłowym wyrażaniu i przeżywaniu emocji. Skala zaburzeń uległa nasileniu w okresie pandemii.

Rolą nauczycieli i rodziców jest odnoszenie się z szacunkiem do dziecka i jego emocji i ewentualne podpowiadanie, jakimi sposobami można emocje rozładować. Istotne jest zauważenie zaburzeń emocjonalnych u dzieci i ukierunkowanie ich w stronę dobrego kontaktu z własnymi emocjami.