Depresja u nastolatków – jak się objawia i jak sobie z nią poradzić?

We współczesnym świecie z depresją zmaga się coraz więcej młodych ludzi. Jak w 2021 roku wyliczył NFZ, liczba niepełnoletnich pacjentów cierpiących na zaburzenia lękowe i depresyjne wzrosła w ostatnich latach o 120 proc. Dane UNICEF-u na temat dobrostanu dzieci i młodzieży, które zebrano w 21 krajach, wskazują, że diagnozę słyszy ponad 13 proc. nastolatków wieku między 10 a 19 lat, a to blisko 170 mln osób! Prawie 40 proc. ma diagnozowaną depresję i stany lękowe. Dane są alarmujące – jak szacuje WHO, do 2030 roku depresja stanie się najczęściej diagnozowaną chorobą na świecie.

Dlaczego tak się dzieje? W Polsce, ale także w wielu innych krajach poważnie szwankuje przede wszystkim edukacja na temat zaburzeń psychicznych. Problemy młodzieży od pokoleń zamiatane są pod dywan, leczenie u psychiatry w wielu środowiskach traktowane jest jako wstydliwe, a w wielu rodzinach dzieci z problemami pozostawiane są same sobie, bo brakuje bliskości, rozmowy i wspólnie spędzanego czasu. Dodatkowo w Polsce dostęp do leczenia psychiatrycznego dla młodzieży i dzieci jest znacznie utrudniony i kosztowny. Wszystko to sprawia, że młodych ludzi z zaburzeniami depresyjno-lękowymi przybywa w szybkim tempie i coraz więcej chorych pozostaje poza systemem opieki.

Depresję młodzieńczą bardzo trudno jest rozpoznać, bo jej objawy mogą niekiedy do złudzenia przypominać zmiany emocjonalne i psychologiczne towarzyszące dojrzewaniu, a więc wynikać z nierównowagi hormonalnej. Nierzadko mówimy, że u nastolatka „buzują hormony”, więc ma zmienne nastroje, łatwo przechodzi ze stanu euforii do stanu obniżonego nastroju. Obserwuje się także podobieństwo do ADHD czy zaburzeń odżywiania.

Nastolatek w depresji może więc być wycofany i zalękniony, ale także hałaśliwy, nadpobudliwy i niegrzeczny. Niejeden będzie skarżył się na nieustanne zmęczenie i przesypiał każdą wolną chwilę, podczas gdy jego opiekunowie uważają, że jest zwyczajnie leniwy. Dziecko z depresją odmówi udziału w lubianych wcześniej aktywnościach, będzie unikać spotkań z innymi członkami rodziny. Może też zachowywać się na pokaz teatralnie i podejmować ryzykowne decyzje.

Lista objawów depresji młodzieńczej jest jeszcze dłuższa. Na podstawie ICD-10 WHO (Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych) znalazły się na niej także:

• widoczna zmiana codziennych przyzwyczajeń (np. dziecko przestaje się myć albo zmieniać ubrania),
• depresyjny nastrój (smutek razem z rozdrażnieniem i irytacją),
• utrata zainteresowań,
• zmęczenie i obniżenie poziomu energii,
• obniżona aktywność,
• nieustanna senność lub bezsenność,
• utrata apetytu, chudnięcie;
• trudności w podejmowaniu decyzji,
• pogorszenie wyników w nauce,
• myśli i próby samobójcze,
• myślenie pesymistyczne o przyszłości,
• dolegliwości somatyczne,
• natręctwa i obsesyjne zachowania,
• stany lękowe,
• napady histerii i teatralności (demonstracyjne zachowania, irytacja, wszczynanie awantur),
• podejmowanie ryzykownych decyzji w sprawie swojego zdrowia i zachowania (narkotyki, niebezpieczny seks, nadużywanie alkoholu).

Diagnoza depresji u młodzieży i nastolatków może być postawiona tylko przez lekarza-psychiatrę i tylko on może podejmować decyzję o farmakoterapii. W łagodnych stanach depresyjnych dużym wsparciem mogą być także psychologowie.

Wsparciem diagnozy mogą być testy, które mają zastosowanie u dzieci starszych i młodych dorosłych.

U młodzieży wykorzystuje się Skalę Depresji Kutchera dla Młodzieży (Kutcher Adolescent Depression Scale). To sześć pytań, na które odpowiedzi podaje się według schematu: prawie nigdy, dość często, przeważnie, zawsze. Suma zebranych punktów wskazuje przede wszystkim, czy zaburzenie występuje, ale także, jakie jest jego nasilenie.

U dzieci korzysta się ze skali CDI, czyli tzw. inwentarza depresji dziecięcej CDI (z ang. Children’s Depression Inventory). W jego skład wchodzi 27 punktów opisujących symptomy opracowanych jako pytania. Dziecko wskazuje jedną z trzech odpowiedzi, punkty sumuje się.

Testy, zwłaszcza wykonywane samodzielnie, mogą być jedynie przesłanką do wizyty lekarskiej i nigdy nie będą jedyną drogą do postawienia diagnozy. Zawsze dokonuje tego lekarz specjalista na podstawie rozmowy z pacjentem, a często także z jego rodzicami. Niekiedy o diagnozie decydują wspólnie psychiatra i psycholog.

Nigdy nie ma jednoznacznej przyczyny depresji młodzieńczej. Nauka nie do końca potrafi też wskazać, jaki splot wydarzeń, czynników środowiskowych i zdrowotnych sprawiają, że dane dziecko zapada na depresję. Można przypuszczać, że wpływ na jej wystąpienie mają:

1. czynniki biologiczne, czyli upośledzone działanie neuroprzekaźników w mózgu i zaburzenia hormonalne;
2. czynniki genetyczne – depresja częściej występuje u dzieci i młodzieży zdiagnozowanych rodziców;
3. czynniki psychologiczne, takie jak obniżona odporność na stres, nadwrażliwość, problemy z nawiązaniem relacji z otoczeniem, obniżona samoocena;
4. czynniki środowiskowe – wydarzenia losowe o charakterze traumatycznym ( gwałtowna zmiana, czyjaś śmierć, rozwód rodziców, doświadczenie przemocy, uzależnienia w rodzinie, problemy w szkole).

Depresja często doświadcza dzieci, które mają osłabione więzi z rodziną i cierpią z powodu braku zainteresowania swoją osobą. W wielu przypadkach podejmowanie przez chorego na depresję nastolatka próby targnięcia się na życie są w rzeczywistości aktem zwrócenia na siebie uwagi albo autoagresją. Zadawanie sobie bólu, samookaleczenia, próby zabicia się są także aktami głębokiej autoagresji wynikającej z nieakceptowania siebie i podejmowanych przez siebie decyzji.

Depresja młodzieńcza częściej dotyka osoby, które cierpią z powodu przemocy rówieśniczej czy dorzucenia. Może być także reakcją na wiadomość o przewlekłej chorobie czy patologiczne zachowania w rodzinie.

Wszyscy, którzy wychowywali dzieci w wieku nastoletnim doskonale wiedzą, że jest to wyjątkowo trudny czas. Burzliwe zmiany hormonalne i psychiczne, jakie towarzyszą dorastaniu wymagają często niekonwencjonalnego podejścia i ogromnych pokładów cierpliwości i zrozumienia.

Nastolatki mają kłopot z oceną swojego zachowania i zachodzących w nich zmian. Jest to czas konfrontacji ze zmieniającym się, często na niekorzyść, wyglądem, zderzenie z modami i wzorcami wyglądu i zachowaniami promowanymi przez media społecznościowe, wreszcie czas obniżonej samooceny. Do tego dochodzi rozchwianie emocjonalne, skłonność do egzaltacji, działania w afekcie i histerii.

Na dodatek nastolatki gwałtownie separują się od rodziców, przestają rozmawiać, unikają spędzania z nimi czasu, co rodzice składają na karb burzliwego dorastania. Wszystko to doskonale maskuje objawy depresji i niestety opóźnia przyjście dziecku z pomocą.

Specyficznego podejścia wymaga zwłaszcza depresja u nastolatek. O ile chłopcy w depresji częściej reagują agresją, rozdrażnieniem i smutkiem, o tyle u dziewcząt i kobiet objawom depresji częściej towarzyszą inne zaburzenia:

• kłopoty ze snem,
• bóle somatyczne,
• przybieranie na wadze,
• biegunki lub zaparcia,
• objawy lękowe.

Jak oceniają lekarze, depresja dwukrotnie częściej występuje u kobiet niż u mężczyzn. Kobiety, te w wieku nastoletnim przede wszystkim, są o wiele bardziej wyczulone na relacje z innymi osobami, uważniej analizują wpływ otoczenia, są też znacznie bardziej na niego podatne. Dlatego tak ważny jest dla nich ich wizerunek w mediach społecznościowych a promowane tam wzorce są bezkrytycznie przyjmowane. Rodzi to frustracje i wpływa na pogorszenie nastroju, co może prowadzić do depresji.

Depresja jest chorobą, którą należy leczyć, ponieważ pozostawiona sama sobie powoduje spustoszenie w psychice i ciele dziecka. W przypadku nastolatków może też w trwały sposób wpłynąć na ich dorosłe życie i wybory w przyszłości. Dlatego jako terapię pierwszego rzutu traktuje się leczenie psychoterapeutyczne.

Mówi się, że jeśli diagnozuje się depresję u jednego członka rodziny, to chorują także pozostali. W przypadku nastolatków nabiera to szczególnego znaczenia, bo jako osoby niepełnoletnie pozostają one w zależności od dorosłych. Bierze się to uwagę podczas psychoterapii, obejmując niekiedy opieką całą rodzinę. Oprócz terapii rodzinnej u nastolatków sprawdzają się także inne podejścia psychoterapeutyczne: psychodynamiczne czy poznawczo-behawioralne.

Ważnym elementem leczenia depresji są leki. Zazwyczaj są to selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny (SSRI). Zarówno same podanie leków, jak i sposób ich dawkowania, a także wskazanie potrzeby włączenia psychoterapii, należy do lekarza psychiatry.

Ogromnie ważne jest życzliwe otoczenie, zwłaszcza w najbliższej rodzinie, gdzie relacje oparte są na zaufaniu, poważnym traktowaniu i chęci pomocy. Jak się ocenia, dobra komunikacja w rodzinie, wspólne spędzanie czasu i taktowne podejście do problemu dziecka, są warunkami niezastąpionymi na drodze do leczenia.

Epizody depresyjne w dzieciństwie i wczesnej młodości mogą mieć wiele niekorzystnych konsekwencji w dorosłym życiu. Przede wszystkim, depresja młodzieńcza może powracać jako strategia radzenia sobie z trudnymi emocjami. O wiele większe jest także ryzyko sięgania po alkohol i substancje psychoaktywne.

Depresja młodzieńcza przebiegająca z problemami w koncentracji uwagi i zmęczeniem może przejść w stan przewlekły i utrzymywać się znacznie dłużej, niż samo leczenie. Największym zagrożeniem nieleczonej depresji są próby samobójcze. Taki „bagaż” na starcie w dorosłe życie skutkuje wieloma zagrożeniami w przyszłości. Trzeba wykonać ogromny wysiłek terapeutyczny, by w dorosłym wieku panować nad swoimi emocjami i kontrolować nastrój, by potrzeba drastycznych kroków zagrażających życiu nie powtórzyła się w sytuacjach trudnych, których przecież nie da się uniknąć.

Choć wystąpienie depresji u nastolatka może być wypadkową wielu czynników, w historiach większości chorych w czołówce jest stres. Ponieważ nie jesteśmy w stanie zapewnić dzieciom takich warunków, by całkowicie go wyeliminować, warto od najmłodszych lat budować odporność psychiczną dzieci. Od czego zacząć? od spraw najbardziej prozaicznych – spokojna atmosfera, dobre odżywianie, aktywność fizyczna, odpowiednia ilość snu. Do tego dochodzi:

• zapewnianie dziecku komfortu psychicznego;
• stworzenie przestrzeni do wyrażania wszystkich emocji, i złych, i dobrych;
• budowanie poczucia własnej wartości i wspierania samooceny;
• koncentrowanie się wydarzeniach, na co mamy wpływ a nie na tym, co od nas nie zależy;
• uczenie pozytywnego nastawienia do ludzi i świata;
• stworzenie poczucia bezpieczeństwa i akceptacji wszelkich zachowań, także tych mniej pochwalanych.

Na koniec jeszcze jednak ważna sugestia – dbanie o kondycję psychiczną dziecka to także dbanie o swoją własną. Dzieci są uważnymi obserwatorami naszych zachowań. Doskonale widzą, jak my sami radzimy sobie ze stresem, jak reagujemy na zmiany i jakich mechanizmów używamy, by zapewnić sobie komfort. Jeśli nasze próby wspierania kondycji psychicznej dziecka będą sprzeczne z tym, co sami robimy i jak reagujemy, nasze wysiłki mają małe szanse powodzenia.

Przydatne telefony:

116 111 – telefon zaufania dla dzieci i młodzieży Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę

800 12 12 12 – dziecięcy telefon zaufania Rzecznika Praw Dziecka. Mogą dzwonić również osoby dorosłe, aby zgłosić problemy dzieci

800 12 00 02 – ogólnopolski telefon dla ofiar przemocy w rodzinie „Niebieska Linia”

112 – numer alarmowy w sytuacjach zagrożenia zdrowia i życia.

22 594 91 00 – środa i czwartek 17.00-19.00 – Antydepresyjny Telefon prowadzony przez Forum Przeciw depresji.

Pomocne linki:

https://www.nfz.gov.pl/aktualnosci/aktualnosci-centrali/poradnik-pacjenta-jak-pomoc-dziecku-w-kryzysie-psychicznym,8482.html

https://pacjent.gov.pl/aktualnosc/depresja-u-dzieci-i-mlodziezy

https://forumprzeciwdepresji.pl

Twarze Depresji

https://www.stowarzyszenie-integracja.pl/documents/Nastoletnia%20depresja.pdf