Jak zapobiegać przemocy w szkole?

Przemoc, w przeciwieństwie do agresji, jest procesem cyklicznym i długofalowym. Pomiędzy ofiarą a sprawcą (lub grupą sprawców) zachodzi nierównowaga sił. Przewaga sprawcy może występować na różnym poziomie, w tym m.in. liczebnym, psychicznym bądź fizycznym. Wbrew pozorom i powszechnym przekonaniom nie ma cech charakteru, które predysponują do „bycia ofiarą”. 

Niemniej jednak na zachowania przemocowe bardziej narażone są osoby, które wyróżniają się na tle grupy, np. kolorem włosów, noszeniem okularów czy też wadami fizycznymi. Przy czym ofiarami przemocy w szkole zostają również dzieci, które nie wyróżniają się niczym szczególnym, a nawet są uznawane za atrakcyjne fizycznie. Zwykle „kozłem ofiarnym” zostają dzieci, które są zlęknione, nieśmiałe czy też introwertyczne. W przypadku dziewczynek dużą rolę odgrywać może również niski status materialny, a u chłopców – niska sprawność fizyczna. 

Przyczyn przemocy w szkole można upatrywać w różnych zjawiskach, związanych zarówno z funkcjonowaniem szkoły, jak i negatywnymi wzorcami społecznymi. Wśród najpowszechniejszych przyczyn zachowań przemocowych w środowisku szkolnym należy wymienić: 

• hałas i nadmiar bodźców, 
• niewłaściwą organizację zajęć, skutkującą nadmiarem wolnego czasu, 
• brak zajęć pozalekcyjnych, 
• zbyt mała przestrzeń, 
• brak reakcji na agresję,
• bagatelizowanie z pozoru drobnych wykroczeń, 
• faworyzowanie „silniejszych” uczniów i deprecjonowanie cichych i introwertycznych, 
• brak mediacji w przypadku sytuacji konfliktowych, 
• brak kontaktu nauczyciela z uczniami, 
• brak reakcji ze strony rodziców. 

Wszystkie wyżej wymienione przyczyny przemocy w szkole sprowadzają się do braku odpowiedniego nadzoru ze strony dorosłych nad dziećmi i młodzieżą. Przekłada się to również na brak nauki zasad etycznych i moralnych.

Przemoc w szkole może przybierać różne formy, dlatego też należy być wyczulonym na wszelkiego rodzaju zmiany w zachowaniu dziecka. Najczęściej spotykaną formą zachowania przemocowego ze strony uczniów jest agresja fizyczna, która może charakteryzować się biciem, pluciem, szarpaniem, zabieraniem i chowaniem przedmiotów. 

Oprócz tego wyróżnia się również przemoc słowną, która zwykle towarzyszy przemocy fizycznej. Może przyjmować ona formę: poniżania, wyśmiewania, deprecjonowania, zastraszania, grożenia, a także rozpowszechniania nieprawdziwych informacji. 

Specyficzną, rosnącą w siłę w ostatnich latach formą przemocy jest przemoc elektroniczna, która odbywa się za pośrednictwem nowych technologii. Dziecko, które jest ofiarą przemocy, może dostawać przemocowe SMS-y, e-maile czy też wiadomości na mediach społecznościowych. 

Warto pamiętać, że ofiary przemocy w szkole stosunkowo rzadko mówią bezpośrednio o swoich problemach osobom dorosłym. Związane jest to ze strachem i brakiem wiary, że przyniesie to zamierzony efekt. 

Co więcej, często nawet zgłoszone nauczycielom zachowania przemocowe są bagatelizowane. Ponadto pomoc dorosłych dla ofiar przemocy często jest równoznaczna z zemstą oprawców. Z tego powodu należy bacznie obserwować dzieci. Wśród symptomów, które powinny wzbudzić naszą szczególną uwagę, można wymienić: 

• ślady przemocy fizycznej (np. w postaci siniaków czy zadrapań), 
• zniszczone lub zagubione rzeczy, 
• zmienność nastroju – od smutku po radość, 
• wybuchy złości, 
• płaczliwość, 
• brak poczucia wspólnoty z grupą, np. niezapraszanie do wspólnych zabaw, na urodziny, 
• brak kolegów ze szkoły, 
• wagarowanie (zwłaszcza samodzielne), 
• spóźnianie się do szkoły,
• problem z wypowiadaniem się na lekcji, 
• pogorszenie wyników w nauce, 
• koszmary senne, 
• objawy somatyczne, np. w postaci bólów brzucha.

Jednym z podstawowych zadań każdej szkoły jest zapewnianie uczniom poczucia bezpieczeństwa poprzez podejmowanie działań mających na celu zapobieganie przemocy. Tego typu działania muszą być prowadzone w perspektywie długofalowej. Powinny one obejmować nie tylko uczniów, ale również rodziców i nauczycieli. Niezwykle istotna jest sama atmosfera, w której dzieci czują, że są na równi traktowane, a ich problemy nie są bagatelizowane. Ważną funkcję pełni sprawiedliwy system oceniania, a także jasne zasady. Nie bez znaczenia jest również organizacja w szkole, która może znacząco wpływać na budowanie pozytywnej atmosfery. Zatłoczone miejsca, brak przestrzeni relaksacyjnej, niewystarczająca liczba sprzętu – to wszystko czynniki, które stwarzają ryzyko wystąpienia zachowań przemocowych. 

Ważnym punktem w procesie zapobiegania przemocy w szkole jest edukowanie nauczycieli i rodziców. Mowa tu o poszerzaniu wiedzy na temat ofiar i sprawców przemocy, a także uczeniu prawidłowych reakcji na tego typu zachowania.  

Co istotne, ofiarami przemocy często stają się dzieci, które są z jakichś powodów izolowane przez grupę. Dlatego też warto cyklicznie organizować zajęcia integrujące, które zmniejszą prawdopodobieństwo „przejęcia” klasy przez dominującą jednostkę. Szczególne znaczenie mają pierwsze dni w nowej szkole. W parze z tego typu działaniami powinno iść także budowanie przez nauczyciela-wychowawcę silnej pozycji. Tego typu osoba powinna wprowadzić jasne zasady i czuwać nad ich przestrzeganiem, prowadzić lekcje w sposób jasny i uporządkowany, traktować wszystkich uczniów sprawiedliwie, a także udzielać im indywidualnego wsparcia.

Zwalczanie zachowań przemocowych w szkole powinno opierać się przede wszystkim na wewnętrznym systemie kar i konsekwencji wyciąganych wobec sprawców. Każda placówka oświatowa powinna mieć jasno określone i spisane zasady postępowania w przypadku przemocy w szkole (tego typu zasady są również ważnym elementem zapobiegawczym). 

Kluczowym elementem w walce z przemocą w szkole jest uważne obserwowanie uczniów – zwłaszcza podczas przerw, tzw. „okienek”, zajęć pozalekcyjnych, a także w szatniach i podczas zajęć wychowania fizycznego. W przypadku gdy coś wzbudzi podejrzenia, należy natychmiast interweniować – stanowczo i zdecydowanie, ale bez agresji. 

Jeśli reakcja nie przyniesie zamierzonego efektu lub przyniesie go w krótkiej perspektywie czasowej, to należy podjąć bardziej radykalne kroki: porozmawiać z wychowawcą, rodzicami sprawcy, zorganizować konfrontację (najlepiej przy udziale psychologa), a także spróbować mediacji. Kolejnym krokiem jest zgłoszenie sprawy na policję, a w szczególnie skomplikowanych przypadkach – do rzecznika praw dziecka.