Szczepienia noworodka – najważniejsze kwestie

Nauka i medycyna nie wymyśliły dotąd nic bardziej skutecznego do ochrony przed chorobami. Wynalezieniu szczepionek przeciwko śmiertelnym chorobom zawdzięczamy definitywne wyeliminowanie większości epidemii i uratowanie życia wielu milionów ludzi na Ziemi, zwłaszcza dzieci, bo to one pierwsze padały ofiarą wirusów czarnej ospy, dżumy czy cholery. Współcześnie szczepienia chronią nas przed 26 chorobami zakaźnymi. Większość szczepionek podaje się od pierwszych miesięcy życia dziecka, by uchronić ich pozbawione jeszcze odporności organizmy przed zarażeniem.

Szczepienia ochronne są parasolem ochronnym nie tylko dla szczepionego dziecka, ale także populacji. Im więcej ludzi jest zaszczepionych wokół nas, tym ryzyko zarażenia groźnymi chorobami jest mniejsze. Niestety w ostatnich latach przybywa osób, które decydują się nie wykonać u dziecka wszystkich obowiązkowych szczepień, stąd przypadki zarażenia błonicą, odrą czy gruźlicą. Stwarza to duże zagrożenie dla innych, zwłaszcza schorowanych i słabszych.

Dziecko przychodzi na świat bez ochrony immunologicznej, czyli praktycznie każdy nowy patogen może u niego wywołać chorobę, przed którą się nie obroni. Odporności nabiera od pierwszych chwil samodzielnego życia, stykając się z drobnoustrojami w drogach rodnych, a później w swoim otoczeniu.

Ważne są pierwsze karmienia tzw. siarą. Ta poprzedzająca produkcję mleka wyjątkowa substancja zawiera m.in. komórki odpornościowe, czynniki wzrostu czy aminokwasy, które mają pozytywny wpływ na mikroflorę jelit i kształtowanie się układu odpornościowego. Duże znaczenie mają także podawane krótko po urodzeniu szczepienia ochronne.

Pierwsze lata życia są swoistym poligonem doświadczalnym, dlatego pierwsze doświadczenia dziecka z placówkami opiekuńczymi to czas łapania infekcji za infekcją. Dla wielu dzieci normą jest nawet 10 infekcji w ciągu roku. W tym czasie ważny jest sposób leczenia – każdorazowe podanie antybiotyku pustoszy mikrobiotę i niszczy komórki odpornościowe.

Układ immunologiczny dziecka pełną sprawność osiąga w wieku nastoletnim. Później zdolności obronne organizmu powoli zaczynają maleć.

W Polsce obowiązuje uaktualniany co roku Program Szczepień Ochronnych ogłaszany przez ministra zdrowia i głównego inspektora sanitarnego. Obejmuje on listę i wytyczne do szczepień obowiązkowych i zalecanych dla dzieci i młodzieży, a także dorosłych. Szczepienia z pakietu obowiązkowych są zazwyczaj bezpłatne, wyjątkiem są sytuacje, kiedy ktoś chce zaszczepić dziecko inną szczepionką, niż ta, którą kupił minister zdrowia.

Obowiązkowe szczepienia dla noworodków

W pierwszej dobie życia szczepi się dziecko przeciwko gruźlicy (BCG) i wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (HBV). Na dalsze szczepienia – kolejne dawki HBV, a także szczepienia przeciwko pneumokokom, błonicy, tężcowi, krztuścowi, Hemophilus influenzea przychodzimy już do przychodni POZ w 6.-8. tygodniu życia dziecka.

Szczepienie noworodka przeciwko gruźlicy

Szczepienie przeciwko gruźlicy wykonuje się tylko raz w życiu i jest najstarszym, bo wprowadzonym w 1955 roku, obowiązkowym szczepieniem w Polsce. Chroni przed groźną, a przez wieki śmiertelną chorobą płuc.

Przed laty gruźlica, uważana za chorobę złych warunków sanitarnych, była wyrokiem śmierci. Dzięki wynalezieniu i upowszechnieniu szczepień udało się ją wyeliminować. Niestety w ostatnich latach wróciła. W 2024 roku w Polsce odnotowano 3946 przypadków gruźlicy. Dzieje się tak na całym świecie. Według WHO, w 2023 roku zarejestrowano nieco ponad 8 mln zachorowań i ponad milion zgonów. Jak się powszechnie uważa, to konsekwencje odmowy szczepienia dzieci, ale także ruchów migracyjnych. Także w Polsce w ostatnich latach przybyło uciekinierów wojennych z Ukrainy i innych rejonów świata.

Szczepionka BCG (szczep Bacillus Calmette-Guerin) zawiera żywe prątki gruźlicy o osłabionej zjadliwości. Ich zadaniem jest wytworzenie odporności przeciwgruźliczej bez wywoływania pełnoobjawowej choroby. Szczepionkę podaje się w lewe ramię. W miejscu wkłucia powstaje najpierw biały pęcherz, a z czasem specyficzne owrzodzenie, które zagoi się w ciągu dwóch tygodni. Niewielka blizna po tym szczepieniu zostaje na całe życie.

Szczepienie przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B

Wirusowe zapalenie wątroby typu B (wzw B) wywołuje wirus HBV (Hepatitis B Virus), który jest 100 razy bardziej zakaźny niż wirus HIV i może wywoływać ostre lub przewlekłe zapalenie wątroby, jej marskość i raka. Jeszcze 30 lat temu, przed wprowadzeniem szczepień, Polska była krajem, gdzie zapadalność na wirusowe zapalenie wątroby typu B była jedną z największych w Europie. W 2021 r. zarejestrowano ogółem 1547 przypadków.

Szczepienia przeprowadza się we wczesnym dzieciństwie, ponieważ wirus może przenosić się z matki na dziecko już w trakcie porodu. Niemowlę może też zarazić się od chorych członków rodziny, a także poprzez krew i strzykawki.

U zdrowych dzieci szczepienie wykonuje się według schematu 0-1-7 miesięcy szczepionką zawierającą zmodyfikowane i genetycznie oczyszczone białko powierzchniowe. Nieco inaczej jest w przypadku wcześniaków i szczepień preparatem 6w1. Prawidłowo przeprowadzenie szczepień zapewnia ochronę u ponad 96 proc. zdrowych noworodków, dzieci i młodzieży oraz u ponad 90 proc. zdrowych osób dorosłych.

Wbrew propagowanym przez przeciwników szczepień teoriom, choroby, przeciwko którym się szczepimy, powrócą z chwilą, kiedy zaprzestaniemy ochrony. Widać to było chociażby w marcu 2025 roku, kiedy na błonicę zachorował nieszczepiony 6-letni chłopiec – zaraził się chorobą podczas pobytu w Afryce. Niedługo po nim zachorował jego opiekun, który, choć szczepiony w dzieciństwie, nie przyjął dawki przypominającej przed wyjazdem. Świadczy to o tym, że nawet jeśli w Polsce zapomnieliśmy już o jakiejś chorobie, to jednak migracje i podróże po całym świecie narażają nas na zakażenie.

Oto najpowszechniejsze mity propagowane przez środowiska antyszczepionkowe omówione przez specjalistów na stronie www.gov.pl:

Mit 1. Nie trzeba się szczepić, wystarczy zwiększyć poziom higieny i warunków sanitarnych.

Nauka: Owszem, przestrzeganie higieny może pomóc w redukcji ilości zarazków, jednak wiele zakażeń ma inne drogi rozprzestrzeniania się.

Mit 2. Szczepionki są niebezpieczne i przynoszą odległe w czasie skutki uboczne.

Nauka: Większość reakcji poszczepiennych jest łagodnych i krótkotrwałych, poważne powikłania występują niezwykle rzadko. Większym zagrożeniem są powikłania towarzyszące chorobom, przed którymi chronią szczepienia, np. porażenie kończyn w chorobie polio, zapalenie mózgu po odrze.

Mit 3: Szczepionki przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi, a także przeciw poliomyelitis powodują zespół nagłej śmierci niemowląt.

Nauka: Jedyny „związek”, o jakim można mówić, jest fakt, że występują w tym samym momencie rozwojowym niemowlęcia.

Mit 4: Jesteśmy szczepieni przeciwko chorobom, których już dawno nie ma w Polsce.

Nauka: Nawet jeśli nie ma w Polsce, to nie znaczy, że w innych zakątkach świata jest podobnie. Funkcjonujemy w świecie, w którym kontakty ze światem są bardzo otwarte. Nigdy nie będziemy mieli pewności, że na naszej drodze nie stanie ktoś, kto zaraził się w innym kraju. Szczepimy się dla wspólnego dobra – tylko w środowisku, gdzie wokół nas są osoby szczepione, choroba nie ma szans się pojawić. Jeśli wyszczepialność spada, zagrożenie zarażeniem dla nieszczepionych rośnie.

Mit 5: Choroby wieku dziecięcego trzeba przechorować.

Nauka: Ten popularny mit skutkował przed laty tym, że prowokowano wręcz sytuacje, by dzieci chore np. na różyczkę, zarażały się między sobą. Tymczasem odra, świnka czy różyczka to nie jest zwykłe przeziębienie, choroby te mogą prowadzić do poważnych powikłań, np. zapalenia płuc, mózgu, ucha, zespołu różyczki wrodzonej czy utraty wzroku.

Mit 6: Podanie dziecku więcej niż jednej szczepionki naraz może zwiększyć ryzyko niebezpiecznych skutków ubocznych.

Nauka: Nie ma naukowego uzasadnienia faktu niekorzystania ze szczepionek skojarzonych. Nie powoduje to żadnych szkodliwych skutków w układzie odpornościowym dziecka. Więcej potencjalnie groźnych zarazków znajduje się w naszym najbliższym otoczeniu czy w czasie wzmożonych infekcji w większych skupiskach ludzi.

Mit 7: Szczepiona przeciwko grypie nic nie daje, i tak się zachoruje.

Nauka: Grypa w każdym sezonie przynosi śmiertelne żniwo, zwłaszcza wśród najstarszych i najmłodszych. Szczepienie matki daje odporność jej nowonarodzonemu dziecku, które można zaszczepić po ukończeniu 6. miesiąca życia.

Mit 8: Szczepionki zawierają rtęć, która jest niebezpieczna.

Nauka: Dodawany do niektórych szczepionek tiomersal jest organicznym związkiem zawierającym nietoksyczną postać rtęci i jest to skuteczny konserwant w szczepionkach skojarzonych.

Mit 9: Szczepionki powodują autyzm.

Nauka: Badania wykonane pod koniec lat 90. XX wieku, które sugerowały związek między podaniem szczepionki przeciw odrze, śwince i różyczce (MMR) a wystąpieniem autyzmu, nie potwierdziły się w żadnym kolejnym badaniu. Nawet samo pismo, które je opublikowało, zdecydowało się je wycofać. Niestety mit o tym fałszywym związku przyczynił się do spadku poziomu wyszczepienia i do powrotu tych chorób.

Mit 10: Szczepionki mRNA przeciw COVID-19 zmieniają genom człowieka.

Nauka: Szczepionki mRNA nie integrują się z genami człowieka. DNA i RNA, czyli oba rodzaje kwasu nukleinowego dotyczą materiału genetycznego, ale to nie to samo. To w DNA zapisany jest plan naszego organizmu. W przypadku niektórych wirusów, takich jak SARS-CoV-2, materiał genetyczny składa się z RNA. W szczepionkach mRNA do naszych komórek trafia tylko niewielki fragment mRNA, który pomaga wytworzyć białko (antygen) pobudzające do pracy układ odpornościowy, ale nie ma dostępu do jądra komórek, gdzie znajduje się DNA.

Szczepienia noworodków zazwyczaj odbywają się w szpitalu niedługo po porodzie, pod pełną kontrolą lekarską i pielęgniarską. Przed podaniem szczepionki rodzice podpisują zgodę na podanie preparatu i zapoznają się z wykazem skutków ubocznych. Jeśli odmawiają szczepienia, także składają takie oświadczenie na piśmie.

Polskie prawo nakłada na rodziców i opiekunów obowiązek szczepienia dziecka pod karą grzywny. W praktyce jednak przepisy są słabo egzekwowane, a jeśli w ogóle dochodzi do zasądzenia grzywny, zwykle jest ona symboliczna. W 2025 roku główny inspektor sanitarny zarządził powszechną kontrolę 7,5 mln kart szczepień dzieci, by  poznać skalę nieszczepienia dzieci, zaległości w szczepieniach i przygotować się do informatyzacji tych danych. Zastrzeżono w zarządzeniu, że sankcją za niewywiązanie się z tego obowiązku jest kara grzywny do 50 tysięcy zł.

Według szacunków Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego liczba dzieci, które nie otrzymują obowiązkowych szczepień, cały czas rośnie. W 2010 roku odnotowano 3 tysiące 437 takich przypadków, w 2023 roku już prawie 90 tysięcy.

Do niepożądanych odczynów poszczepiennych (NOP) po szczepieniu gruźlicy należą: obrzęk i zaczerwienie miejsca szczepienia, niewielka gorączka i dreszcze. Wszystko mija po kilku dniach. NOP po szczepieniu wzw B to: ból głowy, ból i zaczerwienienie w miejscu wstrzyknięcia, zmęczenie i drażliwość.

Noworodki reagują na szczepienia na ogół dobrze, obie pierwsze szczepionki są bezpieczne. Jeśli zaobserwujemy, że noworodek jest niespokojny, wykazuje objawy niewielkiej gorączki, od decyzji lekarza zależy dalsze postepowanie. W większości przypadków całkowicie wystarczy obecność matki, by dziecko się uspokoiło, a objawy ustąpiły. Na zaognione i bolesne miejsce wkłucia stosuje się chłodne okłady z substancjami łagodzącymi objawy i zmniejszającymi opuchliznę.

Przed podaniem szczepionek lekarz bada dziecko, by być całkowicie pewnym, że jest zdrowe. W przypadku szczepienia przeciwko gruźlicy sprawdza przede wszystkim, czy w wywiadzie rodzinnym nie ma wrodzonych zaburzeń odporności, które są bezwzględnym przeciwskazaniem do podania szczepionki. U maleńkiego wcześniaka, ważącego mniej niż 2 kg, lekarz może odroczyć podanie szczepionki do czasu nabrania wagi. Podobnie dzieje się, kiedy matka dziecka jest zakażona wirusem HIV do czasu ustalenia, czy dziecko także nie jest chore.

Wcześniactwo i niska masa urodzenia są także podstawą do zmiany schematu podawania szczepionki przeciwko WZW B. U wcześniaków z małą masą urodzeniową stosuje się schemat 0-1-2-12 miesięcy. W przypadku szczepienia preparatem 6w1 kolejne dawki podawane są w 2., 4., 5.-6. i 16.-18. miesiącu życia. U dorosłych schematy są inne.

Jeśli chodzi o związek między szczepieniami a alergią, zgodnie z obowiązującym Programem Szczepień Ochronnych dzieci z chorobami alergicznymi powinny być szczepione tak jak zdrowe. Nie powinno się opóźniać lub przerywać szczepień.

Nie ma wątpliwości, że wynalezienie szczepionek zmieniło losy świata i historię medycyny. Szczepionki sprawiły, że wiele chorób uważanych wcześniej za śmiertelne, niosących za sobą epidemie z milionami ofiar, przeszło do historii. Większość z nich była utrapieniem i postrachem ludzkości przez tysiące lat. Szczepionka pozwoliła całkowicie zwalczyć ospę prawdziwą, wyeliminowała także wirus polio typu 2 i 3, złagodzić przebieg wielu innych groźnych chorób, takich jak: gruźlica, błonica, krztusiec, tężec, dur wysypkowy, żółta gorączka czy grypa.

W Polsce Program Szczepień Ochronnych z podziałem na szczepienia obowiązkowe i zalecane wprowadzono w latach 60. XX w. Przeciwko gruźlicy szczepi się od 1955 r.  Aktualna wersja kalendarza szczepień dostępna jest na stronie Państwowego Zakładu Higieny – Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego.

Naukowcy cały czas pracują nad ulepszaniem stosowanych szczepionek i poszukują kolejnych, które będą odpowiedzią na nowe wirusy pojawiające się w przyrodzie. Wielkim wyzwaniem była niedawna pandemia COVID-19, ciągle jeszcze nieopanowanym zagrożeniem są HIV czy malaria.

Jak się szacuje, tylko w ciągu ostatniego półwiecza szczepionki uratowały życie 154 milionom osób, z czego ok. 100 milionów stanowią dzieci. W latach 1974–2024 szczepienia zmniejszyły śmiertelność małych dzieci na świecie o 40 proc.