Zespół jelita drażliwego (IBS) u dzieci i dorosłych 

Zespół jelita drażliwego (IBS, ang. irritable bowel syndrome) to przewlekła choroba jelit związana z zaburzeniem komunikacji osi mózgowo-jelitowej, czyli sieci połączeń nerwowych, które odpowiadają za komunikowanie się mózgu z jelitami. Kiedy przewodzenie tych bodźców jest zaburzone, pojawiają się liczne dolegliwości, wśród których najbardziej charakterystyczne są zmiany w rytmie wypróżnień i bóle brzucha. Często są one tak uciążliwe, że mogą znacznie utrudnić codzienne funkcjonowanie.  

Choroba ta, należąca do czynnościowych zaburzeń przewodu pokarmowego, według Kryteriów Rzymskich IV dotyka ok. 3,8 proc. ludzi na świecie. Jak się szacuje, cierpi na nią także ok. 8 proc. dzieci. IBS częściej dotyka kobiet i rozwija się raczej u osób poniżej 50. roku życia. 

IBS bierze się pod uwagę, kiedy ból brzucha występuje co najmniej raz w tygodniu (4 dni w miesiącu) i związany jest ze zmianami w rytmie wypróżnień. Na podstawie tego objawu wyróżnia się:  

• zespół jelita drażliwego z zaparciem, 
• zespół jelita drażliwego z biegunką, 
• podtyp mieszany.  

Pierwszy rodzaj IBS częściej występuje u dzieci i w populacji kobiet.  

Wśród przyczyn IBS wskazuje się wiele różnych czynników chorobotwórczych, ale także związanych ze stylem życia. Nie sprzyja mu pośpiech i „śmieciowe jedzenie”, obserwuje się także, że IBS częściej występuje u członków tej samej rodziny, co wskazuje na uwarunkowania genetyczne. Inne przyczyny zarówno u dzieci, jak i dorosłych, to: 

• dysbioza, czyli zaburzenia składu mikrobioty jelitowej;
• zmiany w przepuszczalności jelit; 
• infekcje żołądkowo-jelitowe wywołane przez bakterie, wirusy, pierwotniaki i pasożyty; 
• przewlekły lub przemijający stan zapalny organizmu; 
• zaburzenia motoryki przewodu pokarmowego; 
• silny przewlekły stres, traumatyczne doświadczenia, depresja, zaburzenia depresyjno-lękowe; 
• niekorzystna dieta oparta o węglowodany;  
• zaburzenia wchłaniania kwasów żółciowych. 

Zespół jelita drażliwego jest brany pod uwagę, kiedy pacjent – dorosły lub dziecko – skarży się na: 

• bóle brzucha, które często ustępują po wypróżnieniu, 
• biegunki, 
• zaparcia, 
• biegunki na zmianę z zaparciami, 
• uczucie dyskomfortu w jamie brzusznej. 

Kryteria Rzymskie IV używane do diagnozy IBS doprecyzowują, że ból brzucha połączony jest ze zmianą rytmu wypróżnień i rodzajów stolca przynajmniej raz w tygodniu w ciągu ostatnich 3 miesięcy.  

Osoby dotknięte IBS skarżą się także na objawy, takie jak: 

• wzdęcia,  
• zgaga,  
• nudności, 
• zmęczenie,  
• bóle głowy i mięśni,  
• dolegliwości ze strony układu moczowego (nykturia, uczucie niepełnego oddawania moczu, parcie na mocz), 
• kołatania serca,  
• zaburzenia snu,  
• zaburzenia miesiączkowania.  

Dzieci z IBS znacznie częściej niż ich zdrowi rówieśnicy mają problemy ze snem, są drażliwe, mają zaburzenia nastroju i stany lękowe.  

Warto pamiętać, że objawy IBS nie są specyficzne i mogą wskazywać także na inne choroby przewodu pokarmowego o znacznie groźniejszym przebiegu i skutkach. Dlatego podczas diagnostyki lekarz pyta o problemy z niedokrwistością, spadek masy ciała, występowanie krwi w stolcu, smoliste stolce wskazujące na obecność krwi utajonej czy stan podgorączkowy. Do oceny objawów używa się także tzw. bristolskiej skali stolca.  

U części osób IBS idzie w parze z zespołem rozrostu bakteryjnego (SIBO, ang. small intestinal bacterial overgrowth), czyli obecnością zwiększonej ilości bakterii w jelicie cienkim. Wiodące objawy IBS, czyli notoryczne wzdęcia, biegunki, zaparcia i bóle brzucha, mogą być także objawami SIBO. Z tego powodu często mylnie uważa się, że jest to jedna i ta sama choroba.  

Jak się szacuje, od 36,7% do 78% pacjentów z IBS ma również SIBO. Zasadnicza różnica między tymi chorobami jest taka, że obserwowane w SIBO bóle brzucha, wiatry, biegunki, wzdęcia, zgaga czy refluks związane są raczej z trawieniem i wchłanianiem składników odżywczych i mogą prowadzić do niedożywienia i niedoborów składników odżywczych. IBS, choć także objawia się bólem brzucha, nie ma związku z problemami z wchłanianiem.  

Objawy towarzyszące IBS mogą być różne u poszczególnych osób. Dlatego też lekarzowi nie wystarczy tylko opis dolegliwości i zazwyczaj prosi o wykonanie badań laboratoryjnych. 

Jak zdiagnozować zespół jelita drażliwego u dorosłych, a jak u dzieci? 

Głównym, ale i najbardziej nieprecyzyjnym objawem opisywanym przez pacjentów z podejrzeniem IBS jest ból brzucha. Pacjentom, zwłaszcza pediatrycznym, bardzo trudno jest jednak opisać ten ból, bo jego odczuwanie jest subiektywne: część osób opisuje go jako ostry i kłujący, inni mówią o bólu tępym i rozlanym po całym brzuchu. Stąd potrzeba dodatkowych badań. 

W przypadku dzieci lekarz analizuje objawy, pyta o występowanie chorób układu pokarmowego u innych członków rodziny, ocenia także rozwój dziecka według siatek centylowych.  

Czy kolonoskopia wykryje zespół jelita drażliwego? 

W uzasadnionych przypadkach do listy badań prowadzących do diagnozy IBS dodaje się także kolonoskopię. Badanie to wykonuje się, kiedy u pacjenta pojawiają się krwawienia czy problemy z wypróżnieniem. Lekarz jest w stanie ocenić stan śluzówki jelita i zmian, jakie towarzyszą IBS, chorobie Leśniowskiego Crohna czy wrzodziejącemu zapaleniu jelita grubego.  

Poza najważniejszym swoim celem, czyli oceną jelita pod kątem zmian o charakterze nowotworowym, podczas tego badania można także usuwać polipy, tamować krwawienia i oceniać przebieg leczenia. W praktyce lekarskiej kolonoskopia nie jest jednak rutynowym badaniem w diagnostyce SIBO, chyba że pacjent ma rodzinne obciążenie chorobami jelitowymi i występują u niego niepokojące objawy, takie jak spadek wagi czy niedokrwistość.  

Jakie badania na IBS wykonać? 

W diagnostyce zespołu jelita drażliwego i różnicowaniu go od innych chorób jelit zleca się badania takie jak:  

• morfologia krwi, 
• CRP lub OB (częściej CRP), 
• kalprotektyna w kale (marker stanu zapalnego jelit), 
• badanie TSH (zaburzenia pracy tarczycy mogą objawiać się problemami brzusznymi, takimi jak zaparcia i/lub biegunki) 
• przeciwciała przeciwko transglutaminazie tkankowej w klasie IgA i badanie całkowitego IgA, by wykluczyć celiakię,  
• wodorowo-metanowy test oddechowy w kierunku SIBO,  
• badanie stolca w celu wykluczenia infekcji pasożytniczych. 

Leczenie zespołu jelita drażliwego obejmuje przede wszystkim leczenie objawowe, wskazane jest także zażywanie probiotyków. Zazwyczaj stosuje się: 

• leki przeciwskurczowe i przeciwbiegunkowe, 
• preparaty z błonnikiem rozpuszczalnym w wodzie, 
• antydepresanty stabilizujące stężenie neuroprzekaźników w osi mózgowo-jelitowej, 
• rifaksymina – antybiotyk, który nie wchłania się z przewodu pokarmowego, 
• probiotyki wspierające normalizację mikrobioty jelitowej. W probiotykoterapii stosuje się odpowiednio dobrane połączenia probiotyków z synbiotykami.  

W aptekach znajdziemy bezpieczne leki na IBS dla dzieci, które mają wygodną postać syropu i przyjemny, akceptowany przez maluchy smak. Zazwyczaj są to probiotyki dla dzieci. Jeśli objawy jelitowe obserwuje się u niemowląt, może być wskazane podawanie im środków z błonnikiem w postaci i dawce zalecanej dla tej grupy wiekowej. 

Dieta w jelicie drażliwym jest podstawowym sposobem na łagodzenie objawów.  

Low FODMAP – dieta przy IBS dla dorosłych i dzieci 

W leczeniu zespołu jelita drażliwego ważnym warunkiem jest stosowanie diety eliminacyjnej. Warto jednak pamiętać, że każda osoba z IBS czy też IBS i SIBO może inaczej reagować na te same produkty. Dlatego też, choć zalecana w tych dolegliwościach dieta low FODMAP opiera się na wykluczaniu z jadłospisu konkretnych produktów, które mogą drażnić jelita i nasilać fermentację, w praktyce powinna to być dieta dopasowana do zainteresowanej osoby. Warto uważnie obserwować, jak organizm reaguje na konkretne produkty, ich połączenia czy też sposoby przyrządzania, by stworzyć swoją własną regułę żywienia.  

Stosowanie restrykcji żywieniowych w IBS powinno być także związane ze zmianami w trybie życia: 

• posiłki powinny być jedzone regularnie,  
• porcje nie powinny być zbyt duże,  
• w diecie nie powinno być wysoko przetworzonych, tłustych, ciężkostrawnych i pikantnych produktów,  
• należy ograniczać alkohol i kawę, 
• powinno się spożywać odpowiednią ilość błonnika pokarmowego. 

Przed wdrożeniem diety powinno się też skonsultować jej zasady z dietetykiem, by nie odczuwać negatywnych konsekwencji. Dieta eliminacyjna tego typu może wywołać zaburzenia w składzie mikrobioty jelitowej, a radykalna redukcja składników odżywczych prowadzić do niedoborów witaminowych i minerałowych. 

Co jeść przy IBS? 

W jadłospisie osoby z problemami jelitowymi dobre efekty może przynieść: 

• gotowanie na parze, w wodzie i pieczenie w piekarniku, 
• jedzenie mięsa drobiowego, unikanie wieprzowego czy wołowego,  
• unikanie produktów wzdymających, takich jak cebula, czosnek czy kalafior, 
• unikanie picia napojów gazowanych i sztucznie barwionych, w zamian podawanie dużej ilości płynów, najlepiej wody. 

Jak to wygląda w praktyce? 

Jeśli IBS towarzyszy biegunka, najlepsza będzie dieta lekkostrawna z ograniczeniem tłuszczów i eliminacją nierozpuszczalnego błonnika pokarmowego. Rezygnujemy z pełnoziarnistego pieczywa, brązowego ryżu, naturalnych kasz, orzechów, otrębów i owoców i warzyw ze skórką. Podajemy za to np. błyskawiczne płatki owsiane i gotowane warzywa bez skórek. 

Jeśli zespołowi jelita drażliwego towarzyszą zaparcia, nacisk kładziemy właśnie na płatki owsiane, otręby i orzechy, jemy razowy chleb, kasze i strączki.  

Nie ma więc wątpliwości, że dieta low FODMAP powinna być poprzedzona gruntownymi obserwacjami organizmu i modyfikacjami, jeśli jakiś produkt nasila objawy. Warto także pamiętać, że jeśli w trakcie diagnostyki IBS wykluczona została celiakia, nie ma potrzeby eliminowania z diety produktów zawierających gluten.  

Zespół jelita drażliwego – czego nie jeść? 

Dieta stosowana przy zespole jelita drażliwego odrzuca: 

• produkty mleczne z laktozą,  

• pszenicę i żyto, 

• miód, 

• strączki,  

• owoce zawierające dużo fruktozy, np. jabłka,  

• soki owocowe, 

• cebulę i czosnek. 

Lista produktów, które dostają czerwoną kartkę w tej diecie, jest jednak znacznie dłuższa, choć, jak wspomnieliśmy wcześniej, nie wszystkie ograniczenia będą wskazane w każdym przypadku. 

Życie z IBS nie jest łatwe, wymaga wypracowania własnych strategii żywieniowych, a także stałej współpracy z lekarzem i dietetykiem. U osób dotkniętych tym problemem duże znaczenie ma tryb życia oparty o eliminację stresu, radykalną zmianę diety, a nawet zmiany klimatu. W łagodzeniu objawów przydatne mogą być domowe sposoby, takie jak: 

Aktywność fizyczna  

Dowiedziono, że umiarkowany wysiłek fizyczny pomaga w usprawnieniu pracy jelit, zwłaszcza wchłanianiu, przyswajaniu składników odżywczych i wydalaniu. Dobrym rozwiązaniem są długie spacery, joga czy pilates. 

Zdrowy sen 

Prawidłowy sen o odpowiedniej długości, bez zmian rytmu dobowego, sprzyja budowaniu prawidłowych połączeń osi mózg-jelita. Zaburzenia na tej osi wskazuje się jako jeden z czynników występowania zespołu jelita drażliwego.  

Ograniczanie stresu 

Stres u dzieci i dorosłych ma duży wpływ na występowanie zaburzeń równowagi pomiędzy bakteriami chorobotwórczymi i prozdrowotnymi, które mogą objawiać się problemami z trawieniem, skurczami jelit i biegunkami. 

Ćwiczenia relaksacyjne 

Ćwiczenie uważności i uspokajania emocji sprzyjają równowadze organizmu, a także systemu trawiennego. Wyraźne złagodzenie objawów przynosi też medytacja. Nauczenie się eliminowania napięć ulokowanych w przeponie, żołądku czy jelitach może wyraźnie pomóc w złagodzeniu dolegliwości. Sprawdź, jakie są najlepsze ćwiczenia relaksacyjne dla dzieci. 

Aromaterapia  

Zarówno wąchanie olejków eterycznych, jak i dodawanie ich do kąpieli może skutecznie pomóc w rozluźnieniu napiętych mięśni. Ciepły, przyjemny kontakt z wodą działa uspokajająco na jelita. Już małe dzieci, kiedy boli je brzuszek, uspokajają się w wodzie.  

Wśród ziół, które mogą wspierać łagodzenie objawów IBS, warto wymienić lawendę, bergamotkę, rumianek. Przy wzdęciach ulgę może przynieść olejek miętowy. Wśród ziół, które są zalecane na IBS, warto zwrócić także uwagę na imbir przydatny przy występowaniu gazów, koper włoski polecany przy zaparciach czy cytrynę podawaną na zgagę. 

Zioła na IBS 

Przy IBS z zaparciem dobry efekt może przynieść napar z nasion babki jajowatej i babki płesznik.  

Przy IMS biegunkowym skuteczne mogą być napary z suszonych czarnych jagód.  

Jeśli objawy IBS nasila u nas stres, dobrym rozwiązaniem może być picie ciepłego naparu z melisy albo z szyszek chmielu.