„Po przekroczeniu wiekowej granicy wszystkie wady i zaburzenia mowy się utrwalają”. O jąkaniu się u dzieci mówi neurologopeda Sylwia Zientek

Klaudia Kierzkowska: Kiedy mówimy o jąkaniu u dzieci?

Sylwia Zientek: Jeśli u dziecka, które skończyło szósty rok życia, obserwujemy objawy niepłynności mowy. W takim przypadku rodzice powinni udać się do specjalisty. Logopeda oceni nasilenie objawów jąkania pod względem częstotliwości i rodzaju. Podczas badania zostanie przeprowadzona analiza ilościowa – liczby sylab, na których dochodzi do zająknięcia, a także analiza jakościowa, czyli formy jąkania. Logopeda sprawdzi tempo mowy oraz koordynację oddechowo-fonacyjną.

Ważne, by zwrócić również uwagę na relacje dziecka z rodzicami. Powinniśmy sprawdzić, w jaki sposób w danej rodzinie członkowie się ze sobą komunikują. Jak rodzice dziecka radzą sobie z emocjami. Jakie są relacje z rodzeństwem. Często bywa tak, że musimy udzielić wsparcia psychoterapeutycznego rodzicowi, a dopiero potem zająć się dzieckiem.

Warto mieć na uwadze, że emocje oraz to, w jaki sposób my-dorośli sobie z nimi radzimy, ma ogromny wpływ na emocje i zachowanie dziecka. Mowa nie jest oderwanym tworem, tylko współgra z całym człowiekiem, z tym, jak się czuje i jak żyje.

Jąkanie a niepłynność mówienia to tożsame pojęcia?

Nie ma płynnej mowy. Każdy z nas, w mniejszym lub większym stopniu mówi niepłynnie. Wszystko uzależnione jest od emocji, napięcia, sytuacji. Kiedy jesteśmy zdenerwowani, rozdrażnieni, zmęczeni mogą pojawić się zacięcia i niepłynności wypowiedzi. Czy jąkanie i niepłynność mowy są tożsame? Zarówno jąkanie, jak i niepłynność mowy, to stan patologiczny, któremu towarzyszą dodatkowe objawy o tym świadczące. W większości przypadków doświadczony specjalista na podstawie wywiadu i badania logopedycznego jest w stanie to ocenić. Potrafi odróżnić „normalne” niepłynności mowy od tych, z których może rozwinąć się jąkanie.

Jakie są pierwsze oznaki jąkania? Jak możemy je rozpoznać?

Pierwsze objawy jąkania rodzic najczęściej zauważa u swojego dziecka już we wczesnym dzieciństwie, najczęściej pomiędzy drugim a czwartym rokiem życia, podczas intensywnego rozwoju mowy. Co powinno zaniepokoić? Na pewno powtórzenia pierwszych sylab wypowiedzi. W większości przypadków jąkanie rozwija się stopniowo, ale niekiedy może pojawić się nagle i gwałtownie.

Zdarza się, że pierwsze objawy pojawiają się dopiero u starszych dzieci – w wieku sześciu do ośmiu lat. Jąkanie zwykle zaczyna się od powtarzania sylab startowych, ale mogą również towarzyszyć temu tzw. bloki mowy, czyli blokady na początku wypowiedzi oraz dodatkowe gesty lub grymasy twarzy. W takim przypadku warto poradzić się specjalisty.

Czy o każdym małym dziecku, które mówi niepłynnie, możemy powiedzieć, że się jąka?

Zdecydowanie nie. Nawet jeżeli objawy niepłynności mowy są takie jak u osoby jąkającej się, to u dziecka do szóstego roku życia powinniśmy być ostrożni z diagnozą. Rodzice do ewentualnych nieprawidłowości powinni podejść ze spokojem. Racjonalne podejście do małego dziecka, które może jeszcze nie mieć świadomości swojej mowy, jest lepsze niż panika i stres. Ważne, by każde dziecko z niepłynnością mowy traktować z wielką uważnością, ponieważ działania profilaktyki jąkania dają bardzo dobre efekty. Jeżeli rodzic jest świadomy tego, jak powinien postępować, a czego nie powinien robić, to istnieje duża szansa, że dziecko w przyszłości będzie mówiło płynnie bez potrzeby przystępowania do terapii.

Jakie są najczęstsze przyczyny jąkania?

Od lat naukowcy próbują się dowiedzieć, dlaczego ludzie się jąkają. Jednak do tej pory nie udało się określić jednoznacznej przyczyny.

Pracuję i pomagam pacjentom z niepłynnością mowy i mogę stwierdzić, że najczęściej trafiają do mnie dzieci obciążone genetycznie jąkaniem. Chcę jednak zaznaczyć, że dzieci nie dziedziczą jąkania, ale skłonność, predyspozycję. Muszą zaistnieć jeszcze inne czynniki, które wywołają niepłynność mowy.

By dziecko zaczęło się jąkać, musi mieć ku temu jakieś predyspozycje?

Tak. W wielu przypadkach jest to genetyka, ale nie zawsze. Nie ma jednej przyczyny jąkania, to splot pewnych czynników np. psychologicznych, fizjologicznych, środowiskowych i lingwistycznych, które związane są z mową i językiem. Poza predyspozycją, by pojawiły się objawy jąkania, muszą zaistnieć specyficzne warunki np. skok rozwojowy, trudna sytuacja rodzinna czy stres związany z pójściem do przedszkola. Jąkanie bardzo często jest nieprzewidywalne i tak szybko, jak się pojawiło, tak szybko może zniknąć. Nigdy jednak nie należy bagatelizować objawów niepłynności mowy u dziecka.

W jakim wieku dzieci najczęściej zaczynają się jąkać?

Niepłynność mowy najczęściej pojawia się w okresie od drugiego do czwartego roku życia. Jąkanie może mieć swój początek dopiero w okolicy szóstego, ósmego roku życia dziecka. Jeżeli do logopedy zgłosi się dziecko, które ukończyło szósty rok życia, powinniśmy od razu rozpocząć terapię, tak by objawy jąkania nie postępowały. Objawy niepłynności mowy u dziecka mogą się różnić w zależności od dnia i sytuacji, co związane jest z samopoczuciem, stanem zdrowia, emocjami czy wieloma innymi czynnikami.

Zdarza się, że jąkanie samoistnie ustępuje?

Tak, w niektórych przypadkach się zdarza. Dlatego tak bardzo ważne jest, aby jak najszybciej trafić do specjalisty, który udzieli cennych wskazówek. Te wszystkie rady, podpowiedzi mają na celu uświadomić rodziców, jak powinni postępować, aby jąkanie się nie utrwaliło. Zdarza się, że rodzice czekają,  aż objawy same miną, co najczęściej jest wynikiem słuchania „dobrych rad”: „Nie przejmuj się, dziecko jest jeszcze małe i na pewno z tego wyrośnie”. Odwlekanie wizyty u logopedy i poniekąd bagatelizowanie problemu przyczynia się do utrwalania niepłynności. Czynnik środowiskowy, czyli najbliższe otoczenie dziecka, często utrwala złe nawyki mówienia. Bliscy często udzielają dziecku wskazówek – by mówiło wolniej, wzięło głębszy oddech, pomyślało lub by się uspokoiło. Chcę jednak podkreślić, że trafia do mnie coraz więcej małych dzieci, już nawet w okolicy drugiego roku życia. Rodzice stają się coraz bardzo świadomi, mają większą wiedzę, szybko reagują i zgłaszają się po poradę.

Co powinniśmy zrobić, gdy jąkanie nie ustępuje? Nie zauważamy u dziecka żadnej poprawy?

Ważne, by dziecko było pod opieką specjalisty, który oceni stopień niepłynności mowy i dobierze metodę terapii. Wszystko uzależnione jest również od wieku dziecka, a także od przebiegu jąkania – czy to jest stały obraz objawów, czy objawy zmieniają się, a może przychodzą falami i odchodzą, a potem znowu się pojawiają. Zawsze zalecam rodzicom stałą obserwację dziecka. Dobrze by rodzice prowadzili specjalne dzienniki, tak by specjalista mógł dobrać odpowiednie zalecenia lub terapię.

Jak pomóc dziecku płynnie mówić?

W pierwszej kolejności powinniśmy udać się z dzieckiem do neurologopedy lub psychologa, doświadczonego specjalisty terapii jąkania, który dobierze indywidualne wskazówki do pracy.

Jeśli miałabym dać rodzicom jedną, podstawową radę, to zalecałabym, aby nie kierować uwagi dziecka na niepłynność mowy, tak by nie utrwalać w nim stresu związanego z komunikacją. Duże znaczenie ma również to, w jaki sposób zwracamy się do dziecka, czy uważnie i spokojnie go słuchamy. Czy dajemy mu przestrzeń i czas na spokojną wypowiedź.

Zaburzenia mówienia zawsze wymagają konsultacji logopedycznej?

W moim odczuciu tak. Niekiedy wystarczy tylko jedna wizyta, a czasem potrzebna będzie dłuższa terapia. Celem oceny jąkania jest oszacowanie nasilenia objawów pod względem ich częstotliwości i rodzaju. Musimy pamiętać, że dziecko ma określony czas na rozwój mowy. Po przekroczeniu „granicy”, czyli po ukończeniu szóstego roku życia wszystkie wady i zaburzenia mowy utrwalają się i nie ma już szansy, że „dziecko z tego wyrośnie”. Tak jest również z jąkaniem.

Jąkanie da się całkowicie wyleczyć? Czy może jest tak, że w stresującej sytuacji „wyleczone” jąkanie wróci?

Jąkanie możemy w pełni wyleczyć. Najskuteczniejszą metodą jest kompleksowa terapia dla osób jąkających się, która przeprowadzana jest w formie turnusów. Pozwala ona na utrwalenie prawidłowych wzorców płynnej mowy. Treningi mowy prowadzone są w gabinecie, ale również w przestrzeni publicznej. Sporadycznie, pod wpływem silnego stresu, jąkanie może powrócić. Jednak osoby, które przeszły terapię i wypracowały technikę upłynniania mowy, mają narzędzia, by sobie poradzić.

Sylwia Zientek — pedagożka, neurologopeda, konsultantka Metody Tomatisa poziom IV. Psychoterapeutka w trakcie 4-letniego Studium Psychoterapii Psychoanalitycznej. Członkini Polskiego Towarzystwa Psychoterapii Psychoanalitycznej