Skąd się bierze i jak leczyć mutyzm u dzieci?

Mutyzm to zaburzenie mowy, którego objawem jest całkowity brak mówienia ze strony dziecka albo mówienie tylko do konkretnych, wybranych osób, a całkowite milczenie przy innych. Jednocześnie wiadomo, że dziecko bardzo dobrze rozumie, co się do niego mówi i reaguje na to gestykulacją i mimiką twarzy.  

Zaburzenie to nie ma związku z defektami budowy anatomicznej czy funkcji narządów mowy. Zazwyczaj ma podłoże psychologiczne i jest skutkiem lęku przed mówieniem w nowych dla dziecka warunkach. Niekiedy mutyzm u dziecka ma podłoże genetyczne. 

– Dzieci, które nie odzywają się do innych, przeważnie uważamy za nieśmiałe, a niekiedy wręcz oceniamy jako krnąbrne i złośliwe. Obwinianie ich o manipulację jest niesprawiedliwe – dziecko z mutyzmem wcale nie chce się izolować od otoczenia, po prostu nie jest w stanie zachowywać się swobodnie we wszystkich nowych dla siebie sytuacjach. Lęk przed mówieniem paraliżuje jego zachowania i utrudnia stworzenie zdrowych relacji z innymi – wyjaśnia Aleksandra Litwiniuk, pedagog specjalny z Niepublicznego Przedszkola Specjalnego Insignis w Lublinie. 

Warto też podkreślić, że dzieci z diagnozą mutyzmu nie są niepełnosprawne ani nie mają całościowych zaburzeń rozwoju, czyli nie są w spektrum autyzmu.

Podczas stawiania diagnozy specjaliści analizują zależność: mutyzm – autyzm, ponieważ niemówienie dziecka jest jednym z najistotniejszych objawów zaburzeń ze spektrum. Psycholog lub logopeda porównuje także objawy afazji i mutyzmu. O ile afazja jest konsekwencją niepełnosprawności intelektualnej, niedosłuchu, porażenia mózgowego czy uszkodzeń pewnych obszarów mózgu, o tyle mutyzm u dzieci nie powstaje na tle zmian chorobowych, ale jest reakcją psychogenną.

Mutyzm u dzieci ma zazwyczaj podłoże lękowe i może występować sytuacyjnie, kiedy np. dziecko idzie do przedszkola, zmienia otoczenie, zostaje z obcymi sobie ludźmi. Obserwuje się także występowanie oznak mutyzmu u dzieci wychowywanych w rodzinach dwujęzycznych i na etapie adaptacji kilkulatków np. do przedszkola w innym kraju.

Dziecko może być:

• wystraszone, 
• mieć zaciśnięte gardło,
• problemy ze swobodnym oddychaniem, 
• wydawać nieartykułowane dźwięki, 
• niekiedy krzyczeć albo mówić tylko szeptem,  
• unikać kontaktu wzrokowego z rozmówcą, 
• reagować tylko gestykulacją lub mimiką, 
• być płaczliwe,
• mieć zaburzenia snu,
• może towarzyszyć mu lęk separacyjny.

Dzieci z zaburzeniami mutyzmu są zazwyczaj bardzo spokojne. Nie będą wyrywać się do odpowiedzi czy solowych występów podczas przedstawień w przedszkolu czy szkole. W przypadku mutyzmu wybiórczego dziecko będzie mówić tylko do wybranych osób, ignorując pozostałych.

W zależności od występujących objawów możemy wyróżnić kilka rodzajów mutyzmu u dzieci.

Mutyzm całkowity

Zaburzenie to polega na całkowitym braku mowy. Dziecko wydaje z siebie bliżej nieokreślone dźwięki albo krzyczy. Choć widać, że dobrze rozumie innych i reaguje na wydawane polecenia, na pytania odpowiada np. kiwając głową albo machając rękami. Dzieci, które umieją pisać, wolą napisać swoją odpowiedź, niż ją wypowiedzieć. 

Mutyzmowi całkowitemu u dzieci mogą także towarzyszyć: 

• dysfagia – trudności z przełykaniem pokarmów,
• animia – zminimalizowana mimika twarzy, 
• afonia – bezgłos,
• zaburzenia łaknienia. 

– Mutyzm całkowity to często reakcja obronna dziecka na traumatyczną sytuację w jego życiu. Niekiedy obserwujemy go u dzieci, które nie potrafią poradzić sobie z konfliktami rodzinnymi, np. rozwodem rodziców – mówi Aleksandra Litwiniuk.

Mutyzm sytuacyjny

Mutyzm u dziecka może występować w reakcji na sytuację stresową czy utratę poczucia bezpieczeństwa. Zazwyczaj trwa przez czas adaptacji do nowych warunków, np. przedszkola czy nowej szkoły. Kiedy dziecko poczuje się bezpieczniej, zaczyna powoli komunikować się mową z innymi osobami. Wszyscy znamy w swoim otoczeniu osoby, które potrzebują czasu,  by zachowywać się swobodnie i pokazać pełnię swojej osobowości wobec obcych ludzi i w nowym otoczeniu. 

Mutyzm wybiórczy

Ten rodzaj mutyzmu u dzieci także ma podłoże psychogenne. Występuje, kiedy dziecko mówi tylko do niektórych osób – tych, z którymi czuje się bezpiecznie, a pozostałych wręcz nie zauważa. 

Oczywiście nie jest to prawdą – dziecko doskonale widzi, ale strach i napięcie nie pozwalają mu zachowywać się naturalnie. Dziecko może stać nieruchomo, unikając kontaktu wzrokowego i nie okazując emocji, albo reagować płaczem, ucieczką i agresją. 

Mutyzm akinetyczny

Z tym rodzajem zaburzenia mamy do czynienia w przypadku wystąpienia uszkodzeń w obrębie układu nerwowego spowodowanego wypadkiem czy chorobą. Takie zmiany występują w wyniku niedotlenienia mózgu, udaru albo porażenia mózgowego. Chory w stanie akinezy nie może w żaden sposób nawiązać kontaktu z otoczeniem, choć wodzi oczami i rozumie, co mówią do niego inni. 

W przypadku mutyzmu u dzieci mamy do czynienia z jeszcze jednym podziałem:

1. Dzieci z mutyzmem, które nie mówią ze względu na swoje otoczenie.
2. Dzieci z mutyzmem, które nie mówią, bo już sam proces mówienia budzi w nich taki lęk, że wolą w ogóle nie otwierać ust.

Wczesne rozpoznanie rodzaju zaburzeń dziecka z mutyzmem daje nadzieję na bardzo dobre efekty. Zachowania związane  z mutyzmem mają tendencję do utrwalania się. Im szybciej dzieckiem zajmie się specjalista, tym terapia będzie krótsza i skuteczniejsza. 

O wszelkich zaburzeniach dziecka z mówieniem trzeba powiedzieć lekarzowi możliwie najszybciej, jak wystąpią. Mutyzm podejrzewa się zazwyczaj, kiedy zaburzenia mówienia albo zaniechanie mówienia trwa u dziecka co najmniej miesiąc. Pediatra skieruje dziecko do logopedy i/lub psychologa. Na nietypowe zachowania dziecka zwrócą także uwagę nauczyciele w przedszkolu. Większość placówek współpracuje z logopedą, który będzie pomocny we wstępnym rozpoznaniu.

W przypadku mutyzmu selektywnego u dzieci, najpierw analizuje się aktualną sytuację dziecka, by wskazać czynniki, które mogły wpłynąć na  zaburzenia. W wielu przypadkach skuteczna będzie ich eliminacja, zarówno w domu, jak i w miejscu, które wpływa stresująco na dziecko. Bardzo ważna jest współpraca wszystkich, którzy mają na to wpływ.   

Zajęcia terapeutyczne z dzieckiem z mutyzmem z pozoru wyglądają na zwyczajną zabawę. Najpierw terapeuta tylko obserwuje zachowanie malucha podczas jego kontaktów z osobą, z którą rozmawia, np. z matką. Zauważy wtedy, jak dziecko reaguje na polecenia, jak odpowiada, czy samo inicjuje rozmowę podczas zabawy. Na tym etapie terapii specjalista jest oddalony od dziecka, by dodatkowo nie wpędzać go w stres. Z czasem, kiedy dziecko oswoi się już z obecnością terapeuty, ten zbliża się do niego i nawiązuje z nim bezpośredni kontakt. Podczas kolejnych spotkań matka coraz bardziej oddala się od dziecka i terapeuta przejmuje ciężar komunikowania się z dzieckiem. Z czasem matka opuszcza pokój zajęć, a jeszcze później w spotkaniu bierze udział dodatkowa, obca osoba. Dziecko uczy się nawiązywać z nią kontakt. Później dziecko trafia do grupy. Oczywiście cały ten wieloetapowy proces odbywa się w tempie odpowiednim dla dziecka. Dlatego bardzo trudno jest ocenić, jak długo potrwa terapia. U jednych dzieci będzie to kilka miesięcy, u innych nawet kilkanaście. 

Z czasem do procesu terapeutycznego dołącza także logopeda, który wykonuje z dzieckiem ćwiczenia siły głosu. Dzieci z mutyzmem selektywnym zazwyczaj mówią bardzo cicho, niekiedy tylko szeptem.  Trzeba nauczyć je korzystać z głosu adekwatnie do ich potrzeb i sytuacji.