Procesy poznawcze dziecka

Umysł człowieka funkcjonuje w świecie, gromadząc i przetwarzając w mózgu informacje, jakich dostarczają mu zmysły wzroku, smaku, węchu i słuchu. Procesy poznawcze są odpowiedzialne za odbieranie i przetwarzanie informacji z naszego otoczenia zewnętrznego i naszego umysłu. To dzięki nim umiemy przeczytać tekst i zrozumieć go. To dlatego wiemy o czymś, jaki ma smak, potrafimy wskazać kolor i wiemy, jak będzie się zmieniał. Zadaniem procesów poznawczych jest poznawanie i modyfikowanie naszej wiedzy o otoczeniu. Gdyby nie procesy poznawcze, nie umielibyśmy się uczyć, nie mielibyśmy wyobraźni, nie umielibyśmy nazywać przedmiotów i zjawisk wokół nas. 

Badaniem procesów i struktur poznawczych oraz ogólnymi zasadami funkcjonowania umysłu zajmuje się psychologia poznawcza. Zgodnie z jej założeniami nasz umysł nie tworzy wiedzy o rzeczywistości, biernie gromadząc dane z narządów zmysłów, ale właśnie przetwarzając je dzięki umiejętnościom umysłu. W podręcznikach psychologii poznawczej znajdziemy różne podziały i kwalifikacje procesów poznawczych. Najbardziej generalny podział dzieli je na:

Elementarne procesy poznawcze

Należą do nich przede wszystkim procesy związane z odbieraniem, interpretowaniem i przechowywaniem informacji. Trzy najważniejsze to: uwaga , percepcja i pamięć. W niektórych teoriach naukowych dodaje się do nich kontrolę poznawczą i funkcje wykonawcze, czyli zdolność umysłu do kontrolowania i zarządzania przebiegiem procesów poznawczych. Niektóre podręczniki zaliczają do elementarnych procesów poznawczych także wyobraźnię. 

Złożone procesy poznawcze

Zalicza się do nich przede wszystkim myślenie oraz język. Zarówno myślenie, jak i język nie pozostają domeną jedynie psychologii, ale wielu dyscyplin naszego życia. W przypadku języka analizuje się go w kategoriach filozoficznych, filologicznych, lingwistycznych czy socjologicznych. Podobnie i myślenie – ten złożony proces jest wypadkową zdolności naszego umysłu i naturalnych predyspozycji, jakie mamy rozwinięte w mniejszym czy większym stopniu. 

Najbardziej ogólna odpowiedź na pytanie czym są procesy poznawcze sprowadza się zatem do tego, że jest to zdolność do odbierania informacji z otoczenia i takiego ich przetwarzania w swoim umyśle, by kontrolować własne zachowanie.

Procesy poznawcze krystalizują się u człowieka od wczesnych lat życia. U dziecka na pierwszy plan wysuwają się zmysły słuchu i wzroku. To dzięki nim dziecko nabywa pierwszych doświadczeń. Reagując na to, co widzi i co słyszy, dziecko wykształca systemy reagowania na wydarzenia. 

Procesy poznawcze u dziecka w wieku przedszkolnym to łączenie procesów poznawczych z podatnością na bodźce zewnętrzne i działaniem. Za odbiór oraz interpretację bodźców docierających z otoczenia odpowiedzialny jest proces zwany spostrzeganiem. Ten mechanizm, warunkowany przez zmysły dotyku, czucia głębokiego, wzroku, węchu, słuchu i smaku, pozwala na rozpoznanie cech i nadanie znaczenia obiektom znajdującym się w zasięgu dziecka. 

Myślenie dziecka przyjmuje formę konkretno-wyobrażeniową i sytuacyjną. Uwaga niemowlaka jest skoncentrowana na cechach postrzeganego przedmiotu, odgrywających główną rolę w aktualnie wykonywanej czynności. W wieku przedszkolnym uwaga nie jest trwała ani podzielna. Dziecko często zmienia przedmiot zainteresowania, przeskakuje z jednej czynności w kolejną. Najbardziej atrakcyjne są intensywne, silne bodźce – charakterystyczne dla uwagi mimowolnej. Dopiero około trzeciego roku życia czas wykonywania czynności się wydłuża, a dziecko potrafi skoncentrować się na dłuższą chwilę. Pamiętajmy, iż stopień umiejętności skupiania uwagi dowolnej zależy w dużej mierze od charakteru dziecka. 

Dzięki pamięci umysł dziecka jest w stanie rejestrować, gromadzić i przywoływać skumulowane informacje, uzyskane z różnych źródeł zmysłowych. Maluch zdobywa i wykorzystuje wiedzę, uczy się. Zmysł ten ułatwia codzienne funkcjonowanie – m.in. zapamiętanie imion najbliższych członków rodziny. 

Język to społecznie ukształtowany i zaakceptowany system symboli, służący do komunikacji. Dziecko wyraża swoje myśli, emocje, a także odbiera werbalne informacje z otoczenia. 

Pamiętajmy, że dzieci w wieku 3-4 lat opierają swój proces uczenia się głównie na doświadczeniach motorycznych, sensorycznych i manipulacyjnych. Zasób słownictwa biernego i czynnego stale się rozwija, toteż ich pamięć słowna i trwałość odbieranych informacji werbalnych mogą być nieco słabsze.

Zaburzenia funkcji poznawczych dzielimy na: 

Zaburzenia percepcji wzrokowej:

• słaba spostrzegawczość, 
• nieumiejętność rozróżniania i wyodrębniana szczegółów, 
• utrudniona orientacja w nowym otoczeniu.

Zaburzenia percepcji słuchowej: 

• zmęczenie podczas słuchania długich bajek lub opowiadań, 
• kłopoty z zapamiętywaniem i uczeniem się wierszyków i piosenek, 
• trudności w ćwiczeniach i zabawach rytmicznych.

Zaburzenia mowy i myślenia: 

• nieprawidłowa wymowa, 
• trudności w kojarzeniu faktów i związków historyjek obrazkowych, zagadek, rebusów. 

Zaburzenia rozwoju emocjonalno-uczuciowego: 

• nieadekwatne reagowanie na sytuacje, 
• nieumiejętność opanowania emocji, 
• mała samodzielność, 
• lęk, 
• wrażliwość, 
• upośledzona aktywność.

Mózg małego człowieka rozwija się niezwykle dynamicznie, najintensywniej w pierwszych trzech latach życia. Każdy dzień to nowe umiejętności. Rola i świadomość rodziców w zakresie stymulacji rozwoju funkcji poznawczych dziecka jest nieoceniona. Warunki w jakich dziecko się rozwija i wychowuje są bardzo ważne. Idealnym sposobem na rozwijanie umiejętności i samodzielności dziecka są aktywności dnia codziennego. Kolorowe książeczki czy zabawki dydaktyczne są oczywiście ważne, ale powinny być dodatkiem do codziennej pracy z dzieckiem. 

Pamiętajmy, aby: 

Nie wyręczać dziecka w ubieraniu się, myciu zębów czy sprzątaniu zabawek. Powtarzana czynność rozwija pamięć.

Zaangażować malucha do przygotowywania posiłków, eksperymentów kuchennych (wąchanie i smakowanie owoców i warzyw, przesypywanie ryżu do pojemnika itd.). 

Opowiadać dziecku o świecie i zwracać jego uwagę na dźwięki, zmieniające się obrazy i scenerię pór roku. 

Pozwalać na zaspokajanie potrzeby aktywności ruchowej, bezcennej dla rozwoju dziecka. 

Spędzać wspólnie czas z maluchem, np. na placu zabaw – wpływając w ten sposób na rozwój poznawczy, ale przede wszystkim emocjonalny małego dziecka.

Warto rozejrzeć się dookoła, aby uświadomić sobie jak wiele inspirujących do rozwoju procesów poznawczych dziecka zjawisk i wydarzeń znajduje się w naszym najbliższym otoczeniu, w zasięgu ręki. Nie możemy też zapominać o tym, że najlepszym nauczycielem jest samo życie – pozwalajmy dziecku na kreatywność, samodzielne wykonywanie czynności i eksplorowanie świata. Nie zapominajmy też, że każde dziecko rozwija się we własnym tempie, a jego zdolności przyswaja i przetwarzania informacji ze świata są bardzo indywidualne.