Wirus HPV – co to, jakie są objawy i drogi zakażenia? Szczepionki na HPV, leczenie i profilaktyka

Wirusy brodawczaka ludzkiego (HPV – Human Papiloma Virus) są najpowszechniej występującymi patogenami w otoczeniu człowieka i występują od tysięcy lat. Ocenia się, że w ciągu życia zarazi się nimi nawet 80 proc. kobiet i mężczyzn aktywnych seksualnie. W przyrodzie występuje ok. 150 typów wirusa brodawczaka ludzkiego, z których część jest wysokoonkogenna i zwiększa ryzyko zachorowania na nowotwory szyjki macicy, odbytu i pochwy, a także gardła i krtani.  

HPV niskoonkogenne z kolei powodują zazwyczaj zmiany w okolicach intymnych, takie jak kurzajki czy brodawki i tych zachorowań jest najwięcej. Odpowiadają za nie typy 6 i 11. Wśród typów wysokoonkogennych szczególnie niebezpieczne są typy 16 i 18, które uważa się za główną przyczynę rozwoju raka szyjki macicy.  

Najbardziej narażeni na zakażenie HPV są młodzi ludzie. HPV przenosi się między partnerami seksualnymi, którzy mają kontakt genitalny, genitalno-analny i oralno-genitalny. Zakażeniu sprzyja wczesna inicjacja seksualna i częste zmienianie partnerów. Nie chroni przed nim antykoncepcja ani używanie prezerwatyw.  

HPV można zarazić się łatwo poprzez kontakt ze śliną, krwią, błonami śluzowymi, znane są przypadki przeniesienia wirusa z matki na dziecko podczas porodu, można także „złapać” go u fryzjera czy kosmetyczki – wszędzie tam, gdzie istnieje ryzyko mikrourazów. Liczba nowych infekcji maleje wraz z wiekiem, jednak istnieje ryzyko przejścia zakażenia w formę przetrwałą.

Zakażenie wirusem HPV bardzo długo, nawet kilkanaście lat, może przebiegać bezobjawowo. Dopiero na późniejszych etapach rozwoju choroby zmiany widać gołym okiem na narządach płciowych.  

HPV u kobiet – objawy

Zakażenie HPV u kobiet często przebiega bezobjawowo. Jest wiele typów brodawczaka, które powodują niegroźne infekcje zwalczane przez organizm. Te groźniejsze także przez długi czas przebiegają bezobjawowo. W drugiej fazie choroby zmiany lokują się na pochwie czy też śluzówce szyjki macicy, jednak nie zobaczy ich nawet wprawne oko ginekologa. Jedynie cytologia jest w stanie wykryć patologię.  

Dopiero w trzeciej fazie choroby zmiany można zobaczyć gołym okiem. Nie ma reguły, po jakim czasie od zakażenia widać zmiany – może upłynąć kilka miesięcy, ale też niekiedy kilka lat. Są to: 

• zmiany brodawkowate, 
• nieprawidłowe krwawienia z narządów rodnych. 

Wpływ HPV na rozwój nowotworów, zwłaszcza szyjki macicy, jest widoczny po 5-10 latach. Zaniepokoić powinny: 

• krwawienia i obfitsze miesiączki, 
• ból w podbrzuszu i krwawienia podczas stosunku, 
• upławy, 
• nieprzyjemny zapach z pochwy.  

Rak szyjki macicy nie rozwinie się u każdej kobiety z infekcją HPV, jednak ryzyko choroby, zwłaszcza kiedy zarazimy się wysokoonkogennym typem HPV, jest stosunkowo wysokie.  

Wirus HPV może także przyczyniać się do rozwoju raka gardła. W takim przypadku do objawów, które powinny zaniepokoić, należą:  

• chrypka,  
• zmiana tonu głosu,  
• powiększone węzły chłonne,  
• obfitsze ślinienie się.

HPV u mężczyzn – objawy

Ryzyko zarażenia się wirusem HPV u mężczyzn jest równie wysokie jak u kobiet. Często prawdopodobieństwo wystąpienia choroby jest nawet większe, kiedy zmieniają partnerki. U mężczyzn typ 1 i 2 wirusa wywołuje płaskie brodawki i kurzajki, typy 6 i 11 z kolei manifestują się wystąpieniem kłykcin kończystych. Lokalizują się one w okolicach żołędzi, na skórze penisa i na mosznie. Powoduje to:  

• swędzenie, 
• pieczenie, 
• ból podczas współżycia. 

HPV u mężczyzn, podobnie jak u kobiet, może zaatakować gardło i język. Typy wysokoonkogenne 16 i 18, które u kobiet mogą prowadzić do raka szyjki macicy, u mężczyzn grożą rakiem prącia i odbytu. W przypadku raka prącia do objawów należą: 

• rany i krwawiące narośla na prąciu, 
• zmiana koloru skóry, 
• zgrubienie penisa i jego ból. 

Rak odbytu daje objawy takie, jak:  

• swędzenie, 
• krwawienia, 
• powiększenie węzłów chłonnych,  
• wydzielina z odbytu, 
• problemy z jelitami.  

Zagrożenie HPV największe jest u mężczyzn między 18. a 24. rokiem życia, dotyczy zarówno osób hetro-, jak i homoseksualnych. Podobnie jak u kobiet, rozwój zakażenia brodawczakiem przez długi czas może przebiegać bezobjawowo. W tym czasie zarażony, jako nosiciel wirusa, zaraża kolejne osoby.  

Kłykciny kończyste to jedna z najbardziej powszechnych chorób przenoszonych drogą płciową wywołanych zakażeniem HPV. Szacuje się, że występują u 9-13% populacji światowej. Są to zmiany łagodne, które często ustępują samoistnie, rzadko prowadzą do zmian nowotworowych. Od zakażenia do pojawienia się tych zmian na ciele mija od 3 do 11 miesięcy. Są to miękkie różowe narośla na skórze i błonach śluzowych o średnicy od 1 do 5 mm.  

Początkowo są to niewielkie grudki, które zlewają się w większe zmiany przypominające kalafiora. U kobiet lokalizują się na wargach sromowych, w przedsionku pochwy lub w szyjce macicy. U mężczyzn atakują prącie – okolice wędzidełka, wnętrze napletka, można je znaleźć także na mosznie, w pachwinach lub w okolicach ujścia cewki moczowej. Zmiany w okolicach odbytu częściej występują u mężczyzn. U obu płci mogą się także pojawić zmiany na języku i wargach.  

Rozpoznanie brodawek płciowych jest stosunkowo łatwe, ponieważ widać je gołym okiem. W przypadku wątpliwości lekarz zleca pobranie fragmentu do badania histopatologicznego lub wykonuje badanie kolposkopem, czyli urządzeniem do rozpoznawania zmian skórnych. U kobiet rutynowo wykonuje się badanie cytologiczne.  

Kłykciny to nie zawsze HPV. Można je pomylić z innymi zmianami płciowymi, takimi jak grudki perliste prącia, kłykciny kiłowe, mięczak zakaźny czy brodawki łojotokowe. 

Podstawowym badaniem na obecność HPV u kobiet jest cytologia, czyli mikroskopowe badania rozmazu z tarczy i kanału szyjki macicy. Zaleca się, by wykonywały je obowiązkowo wszystkie kobiety, które rozpoczęły współżycie, i powtarzały zgodnie z zaleceniami lekarza przez całe życie. O wiele czulszym badaniem na obecność wirusa HPV jest cytologia płynna. W ostatnich latach coraz częściej pobiera się próbkę na podłożu płynnym, uważając ją za dokładniejszą, zwłaszcza w przypadku podejrzenia zmian nowotworowych. Jest to stosunkowo nowa metoda, jeszcze nie wszystkie gabinety pozyskują materiał z pochwy do badań w ten sposób. 

Jednak cytologia nie jest jedynym miarodajnym badaniem, które wykrywa zmiany spowodowane zakażeniem HPV – na wczesnym etapie przebieg zakażenia jest bezobjawowy nawet dla czułych urządzeń. Dlatego zaleca się wykonanie badań DNA, które z dużą dokładnością nie tylko potwierdzi zakażenie, ale także wskaże, jaki typ wirusa jest w organizmie. Od razu więc wiadomo, czy mamy do czynienia z typem nisko- czy wysokoonkogennym wirusa i można wcześniej wdrożyć odpowiednie leczenie lub program profilaktyki.  

Badanie molekularne HPV-DNA wykonuje się tak samo jak cytologię. Wykrywa ono zmiany wysokiego stopnia i raka szyjki macicy już na etapie przedobjawowym. Może także ocenić, z którym typem brodawczaka ludzkiego mamy do czynienia. Jeśli wynik badania HPV-DNA jest ujemny, powinno się go powtórzyć za pięć lat.  

Na rynku dostępne są także badania mRNA HPV, który oprócz wskazania typu HPV w organizmie potrafi wskazać, czy do zakażenia doszło niedawno czy jest to infekcja przetrwała.

Na świecie już od ponad 20 lat istnieją szczepionki przeciwko wirusowi HPV, które chronią przede wszystkim przed skutkami zakażenia wysokoonkogennymi typami HPV 16 i 18. Także w Polsce do wyboru mamy trzy szczepionki przeciw HPV, które także chronią przed najgroźniejszymi typami wirusa. Od niedawna mamy też wreszcie refundowaną szczepionkę. Niestety zainteresowanie nią nie jest duże.  

Szczepienia przeciw HPV dla dzieci

Szczepienia refundowane HPV wykonuje się w  punktach, które zgłosiły się do programu. Pełna refundacja obejmuje dzieci od 9. do 18. roku życia. W kalendarzu szczepień przewiduje się to szczepienie u dziewczynek i chłopców w wieku 12 i 13 lat. Uważa się, że podanie leku w tym wieku, jeszcze przed rozpoczęciem współżycia, jest najbardziej skuteczne. Powinno się szczepić zarówno dziewczynki, jak i chłopców, ponieważ w równym stopniu są podatni na zakażenie. Dzieci w wieku od 9 do 14 lat powinny przyjąć dwie dawki szczepionki w odstępie od 5 do 13 miesięcy. 

Szczepionka przeciw HPV dla dorosłych

Na rynku dostępna jest także szczepionka HPV dla dorosłych, którą można szczepić również osoby, które przebyły już zakażenie. Osoby pełnoletnie mają prawo do 50% refundacji. Koszt szczepionki wynosi wtedy ok. 140 zł. Powinno się ją podawać w trzech dawkach.  

Co ważne, na HPV powinny się szczepić nie tylko kobiety, zagrożone śmiertelnym rakiem szyjki macicy, ale także mężczyźni, zarówno z powodu zagrożenia zachorowaniem, jak i z powodu możliwości zarażania kolejnych partnerek.  

Leczenie HPV – czy jest możliwe?

Leczenie wirusa HPV polega na łagodzeniu objawów infekcji oraz profilaktyce. Niestety nie dysponujemy lekarstwem, które zwalczałoby zakażenie, pozostaje jedynie podawanie miejscowo leków na brodawki. Niekiedy stosuje się także inwazyjne leczenia kłykcin kończystych, takie jak: zabiegi laserowe, kriochirurgia czy zabiegi chirurgiczne. Nie powoduje to zniszczenia wirusa w organizmie, jednak usunięcie zmian skórnych zmniejsza ryzyko zakażenia kolejnych osób.  

Niektóre typy wirusa, jak wykazały badania, zwalcza sam układ immunologiczny człowieka do 2 lat po zakażeniu. Ważne jest także leczenie zmian przednowotworowych powstałych w wyniku zakażenie HPV.  

Przy tak dużym zagrożeniu zakażeniem wirusa HPV duże znaczenie ma profilaktyka HPV, czyli wdrażanie zachowań, które mogą minimalizować ryzyko zakażenia. Należy do niej: 

• nie rozpoczynanie zbyt wcześnie współżycia, 
• ograniczenie liczby partnerów seksualnych, 
• stosowanie prezerwatyw, 
• unikanie ryzykownego seksu z nieznajomymi, 
• badania w kierunku nosicielstwa HPV w czasie ciąży i bezpieczny dla dziecka poród, 
• szczepienia dzieci, 
• szczepienia dorosłych, 
• stosowanie diety wspierającej układ immunologiczny, 
• unikanie używek: alkoholu i papierosów, 
• dbanie o higienę osobistą, 
• uważność w miejscach publicznych, gdzie może dojść do mikrourazów, takich jak fryzjer, kosmetyczka, basen. 

HPV i ryzyko nowotworów

W populacji europejskiej szczególnie groźne są typy HPV 16, 18, 31, 33, 35, 45, 56 i 58. Typy 16 i 18 odpowiadają za ponad 70 proc. wszystkich przypadków raka szyjki macicy.  

Badania naukowe wskazują, że HPV jest odpowiedzialny za ponad 3 tysiące zachorowań na nowotwory w Polsce w ciągu roku. Jak wynika z danych resortu zdrowia opublikowanych na stronie www.pacjent.gov.pl, wirus brodawczaka ludzkiego odpowiada za: 

• 64-100% stanów przedrakowych i nowotworów pochwy,  
• 15-30% raków sromu,  
• 90% nowotworów odbytu,  
• 30% nowotworów prącia, 
• ok. 15-30% nowotworów sromu, 
• 80-90% nowotworów złośliwych głowy i szyi. 

Lekarze nie mają wątpliwości, że najskuteczniejszym sposobem na poprawienie tych ponurych statystyk są szczepienia przeciw HPV. W Polsce mamy co roku ok. 3,8 tys. nowych przypadków raka szyjki macicy, tymczasem w Skandynawii, gdzie szczepienia są już od wielu lat, tylko 300.