Siatki centylowe – czym są?

By zrozumieć siatkę centylową warto rozpocząć od ważnego założenia: Dzieci mogą się od siebie różnić i nie oznacza to, że jedno z nich rozwija się lepiej, a drugie gorzej. Każde dziecko ma swój własny genom, który warunkuje jego budowę i wzrost. Dodatkowo na jego rozwój mają wpływ czynniki środowiskowe. Dlatego interpretacja wyniku z siatki centylowej należy do lekarza.

Na siatce centylowej zobaczymy kilka linii oznaczonych liczbami 3, 10, 25, 50, 75, 90, 97. Na wykresie zaznaczone są też dwie osie – pionowa i pozioma. Na jednej z nich oznaczony jest wiek dziecka w miesiącach lub latach, a druga określa wzrost lub wagę.

Siatki centylowe to graficzne odwzorowanie rozkładu danej cechy rozwojowej, czyli wzrostu, masy ciała, obwodu głowy czy ciśnienia tętniczego krwi w populacji. Ponieważ dziewczynki i chłopcy rozwijają się inaczej, a z wiekiem ich proporcje bardzo się zmieniają, mamy inne siatki centylowe w zależności od płci i wieku. 

W Polsce do interpretacji wyników stosujemy tzw. normy wąskie – od 10. do 90. centyla i szerokie – od 3. do 97. centyla. Co to oznacza? 

Jeśli dziecko jest powyżej 97. centyla lub poniżej 3., jego masa ciała, obwód głowy czy ciśnienie tętnicze są za duże lub za małe i trzeba skonsultować się z lekarzem. Kiedy mieści się pomiędzy 3. a 10. centylem lub 90. a 97., trzeba je obserwować i także porozmawiać ze specjalistą. 

W pomiarach ważne są tzw. kanały centylowe. To obszar pomiędzy dwoma sąsiadującymi centylami. Kiedy lekarz w jakichś odstępach czasu nanosi dane z pomiarów dziecka, powstaje krzywa, która  przebiega przez 1 lub więcej kanałów centylowych i to ona pokazuje, jak przebiega indywidualny rozwój dziecka. 

Najbardziej znane siatki centylowe dla dzieci zostały opracowane przez Iwonę Palczewską i Zofię Niedźwiecką w Zakładzie Rozwoju Dzieci i Młodzieży Instytutu Matki i Dziecka w 1999 roku. Zbadano wtedy grupę ok. 600 dzieci mieszkających w Warszawie. Zaletą tych siatek była ciągłość – uwzględniały one dzieci od urodzenia do 18. roku życia. Od tego czasu wskazane tam normy nieco się zmieniły. Przede wszystkim pochodzą z czasów, kiedy karmienie piersią nie było tak długie i powszechne, jak obecnie, a ma ono duży wpływ na rozwój dzieci. 

Swoje siatki opracowała Światowa Organizacja Zdrowia i na ich podstawie powstały obecnie używanie siatki w Polsce. WHO dane do stworzenia swoich siatek zbierała na 5 kontynentach, ale badała tylko małe dzieci karmione piersią w Brazylii, Indiach, Norwegii, Ghanie, Omanie i Stanach Zjednoczonych. WHO w swoich zaleceniach uwzględnia odpowiednio jedno i dwa odchylenia standardowe – 15. -85. centyli i 3.-97. centyli.

Polską wersję opracowano w Instytucie Matki i Dziecka na podstawie danych zebranych przez WHO, jednak uwzględniających „nasze” centyle. 

Siatki OLA/OLAF powstały w latach 2007-2012. Ich głównym celem było określenie wartości ciśnienia tętniczego polskich dzieci, ale przy okazji badano również wzrost i masę ciała. OLAF dotyczy dzieci szkolnych, od 7. do 18. roku życia, a siatka OLA uwzględnia dodatkowo dzieci od 3. roku życia. By była ciągłość pomiarów, zgodnie z zaleceniami WHO, w Polsce korzystamy więc z siatek stworzonych przez tę organizację przez pierwsze 3 lata życia, a potem z siatek stworzonych w Instytucie Matki i Dziecka.  Takie też siatki są umieszczone w Książeczkach Zdrowia Dziecka. 

W przypadku dzieci przedwcześnie urodzonych sprawa jest bardziej skomplikowana, a już najtrudniej jest ocenić rozwój dzieci z hipotrofią. Obwód głowy, długość i masę ciała wcześniaków powinno oceniać się specjalnie przeznaczonymi dla tej grupy siatkami centylowymi.

Pomiary naniesione na siatki powinny wzbudzić czujność rodziców i opiekunów m.in. w następujących przypadkach: 

• Kiedy dany pomiar znajduje się poza normą.

• Kiedy pomiędzy masą ciała a wzrostem jest różnica 2 kanałów centylowych. 

• Kiedy wykres kolejnych pomiarów dziecka zmienia 2 kanały centylowe. 

Kiedy chcemy sprawdzić, czy waga naszego dziecka mieści się w normie, powinniśmy obliczyć stosunek masy ciała do wzrostu dziecka, a wynik (BMI) nanieść na siatkę centylową. Zgodnie z definicją WHO u dzieci rozpoznajemy nadwagę przy BMI na 85. centylu lub wyższym, ale poniżej 95. centyla. Od 95. centyla w górę mówimy już o otyłości. Według norm polskich otyłość zaczyna się powyżej 97. centyla. 

Jeśli analizujemy siatki centylowe wzrostu i martwimy się za niskim lub wysokim wzrostem naszego dziecka, powinniśmy przeanalizować wzrost innych członków rodziny na przestrzeni kilku pokoleń, bo zależy on częściowo od genów. 

Natomiast, kiedy chcemy zrobić pomiar obwodu główki, należy porównać centyl obwodu głowy do długości i masy ciała dziecka – jeżeli „cały” maluch jest na 97. centylu, jest to mniej niepokojące, niż kiedy tylko jego głowa jest duża. 

Warto wiedzieć, że w pomiarach na siatkach centylowych dzieci przed i po 2. roku życia występują czasami wyraźne różnice. Jest to związane z tym, że małe dzieci mierzone na leżąco, co może zawyżać pomiar, a kiedy mają powyżej dwóch lat, już na stojąco.

Stworzenie wykresu na siatce centylowej swojego dziecka nie jest trudne. Siatki centylowe dla dzieci znajdują się w każdej książeczce zdrowia. Wyniki ważenia i mierzenia nanosi się na siatkę centylową wzrostu i wagi, pamiętając, że w pionie będą wyniki pomiarów, a w poziomie wiek dziecka.

1. Wyszukujemy odpowiednią siatkę centylową, np. masy ciała, BMI, wzrostu, obwodu głowy w wersji dla dziewczynek albo dla chłopców. 
2. Na osi poziomej zaznaczamy wiek dziecka, a na osi pionowej wartość, jaką chcemy sprawdzić, czyli wagę, wzrost, obwód. 
3. Prowadzimy linie prostopadłe do osi przechodzącej przez znalezione wartości. 
4. W miejscu przecięcia stawiamy kropkę. Jeżeli kropka znajdzie się dokładnie na linii oznaczającej dany centyl, np. 75, wówczas stwierdza się, że konkretna cecha jest na 75. centylu. Natomiast jeśli kropka wypadnie między liniami np. 50 a 75, to dana cecha jest pomiędzy 50. a 75. centylem. Obszar między liniami centyli zwany jest kanałem centylowym. 

Jeśli wyniki mieszczą się pomiędzy 3. a 97. centylem to znaczy, że znajdują się w szeroko pojętej normie. Jednak wyniki niższe lub wyższe, np. niższa waga, zaburzenia wzrostu, będą wskazaniem do rozmowy z lekarzem. 

Możemy także skorzystać z wielu kalkulatorów centyli niemowląt i starszych dzieci w Internecie.