Pozytywna dyscyplina – jak mówić, żeby maluchy nas słuchały?

Ojcem systemu wychowawczego Pozytywna Dyscyplina jest Alfred Adler, żyjący na przełomie XIX i XX wieku austriacki psychiatra , psycholog i pedagog, twórca psychologii indywidualnej. Zaobserwował on, że głównym czynnikiem kształtującym osobność człowieka i mającym wpływ na jego satysfakcjonujące funkcjonowanie w społeczeństwie jest poczucie niższości.  

Uważał w związku z tym, że największym pragnieniem człowieka jest poczucie przynależności i ważności. Zarysowaną tak teorię rozwinął Rudolf Dreikurs, uczeń Adlera, projektując i wdrażając techniki pracy z dziećmi, które sprzyjają wychowywaniu ich w duchu Pozytywnej Dyscypliny. Uważali oni, że dzieci powinno się wychowywać uprzejmie i stanowczo, nazywali ten model wychowawczy „demokratycznym”.  

Założenia Pozytywnej Dyscypliny rozwinęła i rozpowszechniła Jane Nelsen, psycholożka, pedagożka i matka siedmiorga dzieci, która na początku lat 80. ubiegłego wieku napisała bestsellerowy poradnik dla rodziców „Pozytywna Dyscyplina” oparty o teorię Adlera i Dreikursa i poszerzony o jej badania oraz doświadczenia jako matki. Książka z miejsca stała się bestsellerem. Bardzo szybko seria Pozytywna Dyscyplina powiększyła się o pozycje poświęcone różnym grupom wiekowym.  

System wychowawczy Pozytywna Dyscyplina opiera się na pięciu fundamentalnych zasadach: 

1. empatia i zrozumienie uczuć dziecka bez oceniania i karcenia; 
2. komunikacja, czyli sposób mówienia do dziecka i słuchania dziecka, by chciało się otworzyć, podzielić emocjami i współpracować; 
3. konsekwencja w pozytywnej dyscyplinie to nie wyznaczanie kar, ale konsekwentne ustalanie zasad i przestrzeganie ich przy zachowaniu poczucia bezpieczeństwa; 
4. samodyscyplina, czyli uczenie dzieci samodzielnego podejmowania decyzji w miejsce zewnętrznych zakazów. Wpływa to na ponoszenie odpowiedzialności za swoje działania; 
5. pozytywne wzmocnienie to promowanie pożądanych zachowań, które przynoszą dobre konsekwencje, co sprzyja ich powtarzaniu.  

Podsumowując, Pozytywna Dyscyplina oparta jest na poszanowaniu i zrozumieniu dziecka, wspieraniu go w nauce samodzielnego podejmowania dobrych decyzji i ponoszenia ich konsekwencji. Uczy ważnych i pożądanych umiejętności społecznych: szacunku, troski o innych, współpracy, gotowości do niesienia pomocy i bycia pożytecznym. To model, który pomaga ukształtować wrażliwego i otwartego na innych człowieka, potrafiącego wziąć odpowiedzialność za swoje działania i stawiającego granice.  

Co ważne, Pozytywna Dyscyplina oparta jest na szacunku wzajemnym. Dzieci także uczą się rozumieć motywacje rodziców i powody stawiania takich a nie innych wymagań.  

Pozytywna Dyscyplina może pomóc rodzicom w zrozumieniu swoich dzieci a długofalowo – w wychowaniu ich na mądrych i odpowiedzialnych dorosłych. I wcale nie jest tak, że dziecko nie ma jasno wyznaczonych granic czy zakresu obowiązków.  

Jak to zrobić, by uniknąć awantur, emocji i spięć? Skarbnicą wskazówek jest książka Adele Faber, amerykańskiej psycholożki, matki trójki dzieci pt. „Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły”. Książka odniosła ogromny sukces, została przetłumaczona na ponad 30 języków.  

W ślad za wydanym w 1980 roku poradnikiem dla rodziców, wyszły później kolejne książki na temat Pozytywnej Dyscypliny, które także zostały świetnie przyjęte. Można w nich znaleźć konkretne przykłady zachowań, sposoby motywowania do nauki czy wykonywania codziennych obowiązków. Jest w nich także wiele porad dotyczących języka, jakim powinniśmy mówić do dziecka, by chciało nas słuchać.  

Autorki (część poradników Adele Faber pisała z innymi osobami) dają przykłady konkretnych zwrotów i słów, podpowiadają, by brać pod uwagę nie tylko fakty i czyny, ale i emocje. Za najważniejszą cechę, jaką powinien ćwiczyć rodzic, uważają uważność i nazywanie uczuć. Oto kilka przykładów:  

• Dziecko zareaguje źle na zwrot: „Nie histeryzuj, to przecież nie boli”.  W takiej sytuacji lepiej powiedzieć z empatią: „Rozumiem, że źle się czujesz, bardzo ci współczuję”.  

• By wyrazić swoją dezaprobatę wobec zachowania dziecka, lepiej powiedzieć mu o swoich uczuciach, jakie to wywołuje: „Bicie kogoś/ obsypywanie piaskiem/zabieranie zabawki jest nieprzyjemne” zamiast karcić dziecko słowami: „Nie podoba mi się to, co robisz, jesteś okropny, nie wolno ci tego robić”. Możesz też zaproponować wybór: „Jeśli chcesz dalej się bawić z dziećmi, przestań to robić”.  

• Autorki sugerują, by dawać dziecku możliwość wyboru: „Chcesz sukienkę w paski czy w kratkę?”, „Chcesz zjeść chleb z serem białym czy żółtym?”. Daje to szansę na uniknięcie awantur.  

• Zalecają, by chwalić dziecko za wykonane zadania i doceniać wysiłek, jaki w to włożyły: „Posprzątanie wszystkiego to naprawdę duży wyczyn. Brawo!”, „Prosiłam, żebyś odłożył kartkę i kredki i przyszedł mi pomóc i zrobiłeś to. Jesteś bardzo grzeczny!”.  

• Warto chwalić dzieci do innych osób tak, by to słyszały i zapewniać je, że nawet nam, dorosłym może coś się nie udać i nie jest to powód do tragedii. 

Umiejętność słuchania to najważniejszy element komunikacji międzyludzkiej. Ma fundamentalny wpływ na nasze funkcjonowanie w rodzinie, ale także w środowisku w którym żyjemy i w miejscu pracy. Aktywne słuchanie w relacjach z dzieckiem to klucz do znalezienia sposobu na zrozumienie go. Sprzyja budowaniu relacji opartej na zaufaniu i zrozumieniu.  

Jak być dobrym słuchaczem swojego dziecka? 

1. Poświęć dziecku całą swoją uwagę w danej chwili, nie zaglądaj do telefonu, nie zerkaj na telewizor. 
2. Zadawaj pytania i stosuj wtrącenia potwierdzające, że słuchasz uważnie: „Naprawdę? I co było dalej? Ojej, To smutne” etc.  
3. Utrzymuj kontakt wzrokowy, patrz na dziecko a nie np. w okno. 
4. Uśmiechaj się z akceptacją, przyjazny uśmiech ośmiela do rozmowy, wzbudza pozytywne emocje i buduje zaufanie.  
5. Obserwuj język ciała. Dziecko, które kręci i próbuje kłamać, będzie rozkojarzone, zawstydzone albo unikające nas.  
6. Kiedy sytuacja tego wymaga, milcz. Niekiedy milczenie będzie miało większą wartość dla relacji niż rozmowa.  
7. Nie przerywaj – dziecko ma prawo do szacunku z naszej strony. Jeśli jesteś zmuszona to zrobić, przeproś i zapewnij o powrocie do rozmowy za określony czas. Potem wywiąż się z tego zapewnienia.  
8. Nie krytykuj poglądów dziecka. Podejmij z nim rozmowę, mówić np. „Widzę, że przemyślałeś te kwestie i masz swoje zdanie. Pozwól, bym przedstawiła ci mój punkt widzenia”. 

To oczywiście tylko kilka przykładów, które mogą pomóc nam w uważnym słuchaniu swojego dziecka. Ponieważ relacje w duchu Pozytywnej Dyscypliny oparte są na wzajemności, oczekujmy od dziecka zaangażowania i uwagi także wtedy, kiedy to my chcemy z nim porozmawiać. Nauka uważnego słuchania dotyczy obu stron.  

Nie ma chyba domu, gdzie nie dochodzi do kłótni i głośniejszej wymiany zdań. Także nasze dzieci nie są wolne od złych emocji, które próbują rozładować. 

Pozytywna Dyscyplina podpowiada, by zawsze szukać przyczyny zachowania dziecka. Podnoszenie głosu czy pyskowanie może być konsekwencją stresujących wydarzeń, pragnienia, głodu, przykrości. Dziecko dopiero uczy się prawidłowego reagowania na te wydarzenia.   

Napad agresji albo wybuch niekontrolowanych emocji jest nieporadnym sposobem na rozładowanie nagromadzonego napięcia. Warto doprowadzić do wyjaśnienia sprawy głębiej, nie tylko strofując dziecko za jego zachowanie.  

Jane Nelsen w książce „Pozytywna Dyscyplina” stawia tezę, że dziecko „niegrzeczne” to dziecko zniechęcone, które ma niezaspokojoną potrzebę przynależności i nie czuje się ważne. Zrobi wszystko, by uzyskać władzę, czyli zwrócić na siebie uwagę. Zranione uczucia pomoże mu zrekompensować zemsta, czyli zrobienie czegoś niedopuszczalnego.  

Uwaga, władza, zemsta i brak wiary to cztery błędne strategie, jakie – całkowicie nieświadomie – stosują dzieci, by odzyskać poczucie bycia ważnym. Dla dziecka złe zachowanie jest sposobem realizacji tych strategii. Uświadomienie sobie tego może być dla rodziców drogą do znalezienia sposobu skutecznej pomocy.  

W założeniach Pozytywnej Dyscypliny wymienia się: 

• Zbudowanie relacji z dzieckiem, a dopiero później naprawianie sytuacji. 

• Najpierw próba zrozumienia dziecka, a potem pouczenie, jak powinno się zachowywać. 

• Nie podejmowanie działań w emocjach. Dziecko powinno widzieć dorosłego, który panuje nad sytuacją.  

• Dobrym sposobem na zbudowanie zdrowych zasad zachowania może być zaangażowanie dziecka do ich ustalania.  

• Warto uczyć dziecko panowania nad emocjami poprzez np. odliczanie do 10 czy odpowiednie oddychanie.  

• Warto uczyć dziecko, że emocje są potrzebne i ważne.  

Dobrym sposobem na budowanie zdrowej atmosfery w domu i systemów komunikacji jest włączanie w nie całej rodziny, wspólne poszukiwanie rozwiązań, słuchanie opinii wszystkich domowników bez wyjątku.  

Długoterminowe korzyści ze zdrowej, pozytywnej dyscypliny 

Wdrożenie metod Pozytywnej Dyscypliny może przynieść wiele korzyści zarówno dzieciom, jak i rodzicom. 

• Pomaga dzieciom czuć się kochanymi, akceptowanymi i bezpiecznymi. 

• Uczy dzieci odpowiedzialności i samokontroli. 

• Pomaga rozwijać zdrową samoocenę. 

• Pomaga zbudować zdrowe relacje rodzicami i rodzeństwem. 

• Daje rodzicom skuteczne narzędzia i strategie radzenia sobie z problemami wychowawczymi. 

• Pomaga zmniejszyć stres związany z wychowaniem dzieci i odpowiedzialnością za nie. 

• Pomaga budować bliskość i poczucie bezpieczeństwa. 

• Stwarza dobre podstawy do wypracowania zdrowej i silnej relacji w latach późniejszych, kiedy dziecko wejdzie w wiek nastoletni a rodzice nie będą już ich najważniejszym punktem odniesienia. 

Każdy system, nawet najbardziej idealny, ma słabe strony. Także Pozytywna Dyscyplina nie jest od tego wolna.  

Pozytywna dyscyplina uczy, by nie chwalić dzieci przesadnie, ale raczej zachęcać do działania. W takim modelu nietrudno o oschłość i niewyrażanie uczuć. Dziecko może nie poczuć się docenione, jeśli zamiast: „Brawo, super” usłyszy: „Widzę, że włożyłeś w to dużo pracy” albo zamiast: „Jestem z ciebie dumna” – „Widzę, że bardzo się starasz, możesz być z siebie dumna”. Dzieci nie od razu docenią fakt zachęty, mogą cierpieć z powodu braku wyraźnych pochwał.  

Niekiedy możemy spotkać się z zarzutem, że pozytywna dyscyplina przypomina tresurę dzieci, programowanie zachowań. Przeciwnicy tej metody uważają, że wiele w niej jest technik manipulowania dzieckiem.  

Inną pułapką, w jaką mogą wpaść praktykujący tę metodę rodzice, jest jej przestrzeganie przez wszystkich domowników. Trudno oczekiwać od dziecka, by sprzątało swoje rzeczy, zanosiło talerze do kuchni, jeśli tylko od niego wymaga się tych czynności, a rodzice tego nie robią. Jeśli chcemy, żeby dzieci rozwiązywały konflikty pokojowo, także my sami powinniśmy tak robić.