Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) – objawy, leczenie, szczepienia

Kleszczowe zapalenie mózgu (tick-borne encephalitis – TBE) jest chorobą zakaźną ośrodkowego układu nerwowego o dwufazowym przebiegu. Choroba wywoływana jest przez wirusa z rodziny Flaviviridae. Wirus ten jest przenoszony przez kleszcze – pajęczaki z podgromady roztoczy żywiących się krwią ludzi i zwierząt. 

 W Polsce na stałe lub okresowo żyje kilkadziesiąt gatunków kleszczy, z których najbardziej powszechny jest kleszcz pospolity (Ixodes ricinus) i łąkowy (Dermacentor reticulatus). Oba mogą przenosić choroby, jednak najwięcej zakażeń powoduje kleszcz pospolity. Kleszcze żyją w całej Polsce, najwięcej zarażonych jest w południowo-wschodnich regionach kraju. Jak się szacuje, nawet co trzeci kleszcz w tym rejonie jest nosicielem którejś z chorób odkleszczowych.  

Wirus KZM dostaje się do organizmu człowieka lub zwierzęcia wraz ze śliną kleszcza i trafia najpierw do komórek skóry, potem węzłów chłonnych, a następnie do krwi, by wraz z nią zawędrować do tkanki nerwowej, opon mózgowych, mózgu i rdzenia kręgowego. Pierwsze objawy choroby mogą wystąpić po 7-14 dniach od ugryzienia, bywa też, że rozwój choroby pozostaje bezobjawowy nawet przez miesiąc.  

Szczyt zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu i inne choroby odkleszczowe przypada na miesiące letnie. W ciągu roku odnotowuje się ok. 250 przypadków zakażenia wirusem KZM, o wiele więcej jest przypadków boreliozy, nieco mniej rozpowszechnione są inne odkleszczowe choroby, m.in. bebeszjoza, anaplazmoza czy tularemia.  

Kleszczowe zapalenie mózgu zaczyna się zazwyczaj wystąpieniem gorączki ok. 38 st. C i objawów grypopodobnych: dreszczy, bólu mięśni, osłabienia i pogorszonego samopoczucia. Po ok. tygodniu objawy te samoistnie ustępują lub gwałtownie się nasilają. II fazie zarażenia towarzyszą przede wszystkim objawy neurologiczne: 

• silny ból głowy, 

• oczopląs, 

• sztywność karku, 

• porażenia nerwów, 

• zaburzenia równowagi,  

• zaburzenia świadomości, 

• napady padaczki.  

W najbardziej zaawansowanych przypadkach objawom neurologicznym KZM towarzyszą także kłopoty z samodzielnym oddychaniem wymagające podłączenia do respiratora. Temperatura ciała sięga 40 st. i bardzo trudno obniżyć ją lekami przeciwgorączkowymi. 

Ostry i zagrażający życiu przebieg kleszczowego zapalenia mózgu występuje u ok. 30 proc. chorych, tyle samo zarażonych przejdzie chorobę tylko z objawami grypopodobnymi, reszta bezobjawowo. Nie do końca wiadomo, dlaczego przebieg choroby może być tak różny. Groźniejszy przebieg obserwuje się przede wszystkim u osób starszych, częściej zarażają się mężczyźni niż kobiety. I  najstarsi, i najmłodsi są zagrożeni wystąpieniem powikłań.  

Diagnostyka kleszczowego zapalenia mózgu jest możliwa zazwyczaj dopiero po wystąpieniu objawów neurologicznych. W I fazie, kiedy objawy są łagodne i do złudzenia przypominają grypę, niewiele osób podejrzewa związek swojego stanu z ugryzieniem kleszcza, nawet jeśli mieli z nim kontakt.  

W II fazie wykonuje się badania na obecność przeciwciał przeciwko wirusowi KZM z krwi albo płynu mózgowo-rdzeniowego. Diagnoza niewiele niestety zmienia, ponieważ nie ma leków zwalczających wirusa KZM, więc leczenie kleszczowego zapalenia mózgu jest wyłącznie objawowe. Chorym podaje się środki doraźnie obniżające gorączkę i łagodzące ból.  

Dlatego tak ważna jest profilaktyka, bo tylko w ten sposób możemy ustrzec się przed groźnym przebiegiem infekcji. Jednak nawet unikanie miejsc, gdzie kleszcze lubią przebywać, i stosowanie repelentów nie będą tak pewnym zabezpieczeniem jak szczepienia na KZM.  

W Polsce zarejestrowane są dwie szczepionki przeciwko KZM zawierające wirusa odmiany centralno-europejskiej. Obie mają zbliżoną skuteczność i zawierają inaktywowane (zabite) wirusy, można je więc podawać osobom o obniżonej odporności. Szczepionki produkuje się w dawkach dla dorosłych i dzieci w postaci zawiesiny w ampułko-strzykawce.  

Przeciwwskazaniem do szczepień przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu jest wystąpienie reakcji anafilaktycznej po poprzednich szczepieniach. Bez wyraźnego wskazania nie powinno się także szczepić kobiet w ciąży, ponieważ nie przeprowadzono dotąd badań nad wpływem szczepienia na przebieg ciąży.  

Pełne szczepienie na kleszczowe zapalenie mózgu obejmuje trzy dawki szczepionki. Drugą dawkę podaje się po 1–3 miesiącach po pierwszej, trzecią po 5-12 miesiącach. Schemat szczepienia przewiduje też dawki przypominające po 3, a następnie po 5 latach.  

Jak wynika z badań, odporność na poziomie ponad 90 proc. wytwarzana jest już po pierwszej dawce. Po trzech dawkach skuteczność szczepienia ocenia się na 95 proc. Nieco niższa jest ona u osób powyżej 50. roku życia, dlatego w ich przypadku zaleca się, by dawki przypominające stosować co 3 lata.  

Powikłania po kleszczowym zapaleniu mózgu są bardzo poważne i utrzymują się przez długi czas, a niekiedy są nieodwracalne. Statystycznie obserwuje się je u prawie 60 proc. zarażonych KZM.  

Najczęstszym powikłaniem jest zespół postencefalityczny (ang. posencephalitic syndrome – PES) obejmujący wiele niespecyficznych objawów, takich jak: 

• problemy ze snem, 

• depresja i drażliwość, 

• zaburzenia pamięci,  

• bóle stawów i mięśni.  

Objawy te wydają się dosyć odległe od zakażenia układu nerwowego, niemniej u wielu osób utrzymują się przez wiele miesięcy, a ich natężenie wymusza wprowadzenie zmian w dotychczasowym trybie życia.  

Część osób po przebytym kleszczowym zapaleniu mózgu cierpi także na powikłania neurologiczne: 

• porażenia nerwów, np. twarzy czy kończyn, 

• zaburzenia równowagi, 

• kłopoty z płynną mową.  

Jak wynika z badań przeprowadzonych przez lekarzy z Białegostoku w 2020 roku, powikłania wystąpiły u 27 proc. dzieci zarażonych KZM przebywających w szpitalu i u ponad 40 proc. dorosłych pacjentów. Na wystąpienie powikłań nie miał wpływu ani wiek pacjentów, ani przebieg zakażenia.  

Jak wynika z obserwacji lekarzy, szczepienia przeciwko wirusowi KZM na tyle skutecznie chronią przed zarażeniem, że wśród chorych są zazwyczaj wyłącznie osoby niezaszczepione.  

Na szczepienie przede wszystkim powinny zdecydować się osoby pracujące i dużo przebywające w lesie, osoby uprawiające sport na łonie natury, posiadacze psów, turyści biwakujący na łonie natury i wędrujący leśnymi szlakami, a także rodziny zamieszkujące rejony, gdzie zagrożenie chorobami odkleszczowymi jest duże.  

Przypadki zakażeń chorobami przenoszonymi przez kleszcze odnotowuje się jednak na terenie całego kraju. Ryzyko złapania kleszcza jest zarówno w parku w dużym mieście, jak i w lesie, ogrodzie czy nawet w piaskownicy na osiedlu. Z tego powodu wskazana jest wzmożona ochrona przed atakiem pajęczaków:  

• Stosowanie repelentów odstraszających o dużym stężeniu. W sklepach i aptekach kupimy obecnie preparaty, które można stosować nawet u małych dzieci, aplikowane bezpośrednio na skórę i na odzież. 

• Noszenie ubrań z długimi rękawami i nogawkami ciasno przylegającymi do nóg i obuwia lub z nogawkami włożonymi do skarpet. Kleszcze zazwyczaj bytują w niskich zaroślach i trawie, dlatego raczej skaczą na nas od dołu, niż spadają z drzew.  

• Noszenie jasnych ubrań, na których łatwiej zobaczyć pajęczaka i strzepnąć go, zanim wbije się w naszą skórę. 

• Dokładne oglądanie całego ciała po powrocie do domu. Kleszcze poszukują na ciele miejsc ciepłych, mających cieńszą skórę, dlatego łatwiej im przebić skórę w zagięciach łokci, pachwinach, za uszami. Do tego bardzo sprawnie przemieszczają się po ciele, nie trzeba więc wiele czasu, by dotarły w najbardziej odległe miejsca.