Tiki nerwowe u dzieci – co zrobić?

Tiki nerwowe podzielić można na trzy grupy: ruchowe, wokalne oraz czuciowe. Tiki ruchowe to mimowolne, czyli niezależne od woli, szybkie, nagłe i krótkotrwałe skurcze mięśni. Dotyczą jednej lub więcej części ciała, w tym również twarzy. Triki wokalne również są nagłe i krótkotrwałe, lecz dotyczą wydawania dźwięków lub słów. Tiki czuciowe obejmują powtarzające się odczucia somatyczne, odczuwane na skórze lub blisko niej, zlokalizowane w konkretnej części ciała, rozpoznawane jako „niezwykłe” i stereotypowe. Wszystkie tiki nerwowe są nieskoordynowane i nierytmiczne, mają charakter nawracający.

Tiki nerwowe dzieli się na proste i złożone. Tiki proste to skurcze pojedynczego mięśnia lub jednej grupy mięśniowej. Proste tiki ruchowe mogą mieć charakter gwałtowny i krótki lub toniczny. Tiki proste gwałtowne to m.in. mrużenie powiek, potrząsanie głową, unoszenie brwi, wytrzeszczanie oczu, wysuwanie języka, unoszenie ramion. Tiki ruchowe toniczne polegają na skurczu mięśnia przy jednoczesnym braku ruchu. Najczęściej tiki nerwowe toniczne to napinanie mięśni brzucha, uda, szyi, pośladków czy całej kończyny. Z kolei wśród prostych tików wokalnych wymienia się chrząkanie, gwizdanie, szczekanie, pociąganie nosem, kaszel, mlaskanie, cmokanie, pokrzykiwanie. Tiki czuciowe to uczucie mrowienia skóry, swędzenie, łaskotanie, uczucie napięcia, drętwienie, uczucie gorąca.

Tiki nerwowe złożone od prostych różnią się skalą: wymagają zaangażowania wielu grup mięśniowych. Ponadto trwają dłużej, są wolniejsze, przez co trudniej je zidentyfikować jako tiki. Można je pomylić z działaniem celowym. Tikami nerwowymi złożonymi są m.in. : dotykanie innych osób lub przedmiotów, kopanie, kucanie, podskakiwanie, poklepywanie, zagryzanie warg, całowanie przedmiotów, wykonywanie gestów obscenicznych (w tym obnażanie się), naśladowanie ruchów innych osób. Tiki złożone również mają charakter kompulsywny. Z kolei tiki złożone głosowe to serie dźwięków, słów, a nawet zdań, także w formie powtarzania tej samej sekwencji sylab lub słów. Do tików głosowych złożonych zalicza się także przeciąganie słów, zmiany intonacji, tempa.

Tiki nerwowe najczęściej kojarzone są z występowaniem zespołu Tourette’a, którego przyczyn upatruje się w genetyce. Jednak u większości dzieci, u których obserwuje się tiki nerwowe, nie diagnozuje się tej jednostki chorobowej. Tiki nerwowe zawsze pojawiają się przed 18. rokiem życia. Jeśli pojawiły się w późniejszych latach życia, to znaczy, że się nasiliły, a wcześniej ich postać była na tyle łagodna, że niezauważalna.

Tiki nerwowe mogą występować na skutek zaburzenia pracy mózgu, co z kolei może być efektem urazów, traum, silnego stresu, a także niedoborów witamin i minerałów. Występowanie tików nerwowych u dzieci może wynikać z niedoborów magnezu oraz witaminy B3. Deficyty mogą wywoływać silne rozdrażnienie, przewlekłe zmęczenie, a także stany lękowe i zaburzenia pracy układu nerwowego.

Tiki nerwowe z perspektywy osoby obserwującej pojawiają się nagle i niespodziewanie. Jednak dziecko może odczuwać tak zwane sygnały ostrzegawcze. To niespecyficzne, nieprzyjemne odczucie dyskomfortu w ciele. Tiki wokalne poprzedza nagłe uczucie suchości w gardle lub swędzenie w nosie. Wówczas napięcie rośnie, a rozładowanie przynosi nieopanowane i niecelowe wykonanie tiku. 

– Tiki powtarzają się w jednolitych seriach, występują często, chociaż w nieregularnych odstępach czasu, charakteryzuje je zmienność umiejscowienia i nasilenia objawów. Zazwyczaj nasilają się w stanach pobudzenia emocjonalnego i oczekiwania, czyli w sytuacjach przeżywania zdenerwowania, napięcia, zmęczenia, radości, wzruszenia czy podekscytowania. Prowadzi to często do powstania swoistego błędnego koła: dziecko wstydzi się swoich tików, to pociąga za sobą narastanie zdenerwowania i niepokoju, co z kolei wtórnie nasila tiki. Mniejsze nasilenie tików występuje podczas odpoczynku i czynności, które nie wymagają koncentracji, mogą jednak one pojawiać się podczas snu – czytamy w publikacji Ośrodka Rozwoju Edukacji „Dziecko z zaburzeniami tikowymi w szkole i przedszkolu”.

Co ciekawe, jest możliwe powstrzymanie się od „tikania”. Jednak jest to proces siłowy i krótkotrwały. Jeśli dziecku uda się powstrzymać tiki przez pewien czas, później tiki się nasilą.

Rozpoznanie zaburzeń tikowych opiera się na wywiadzie i obserwacji dziecka. Nie przeprowadza się badań, które mogą potwierdzić lub wykluczyć diagnozę. Zaburzenia tikowe traktuje się jako jedną jednostkę chorobową, jednak różnicuje się nasilenie objawów w trzech stopniach, jako: tiki przejściowe, tiki przewlekłe oraz choroba tikowa.

Tiki przejściowe diagnozuje się najczęściej. Dotyczą one od 4 do 24 proc. dzieci w wieku szkolnym. Tak duża rozbieżność wynika z faktu, że znakomita większość przypadków występowania tików w ogóle nie zostaje zdiagnozowana. Tiki przejściowe to jeden lub kilka tików ruchowych lub – rzadziej – wokalnych o zmiennym charakterze. Występują one krócej niż rok i zanikają samoistnie.

Tiki przewlekłe są bardziej nasilone i utrwalone. O tikach przewlekłych mówi się, gdy występują przez dłużej niż rok. Dotyczy to od 0,1 do 0,3 proc. przypadków.

Choroba tikowa znana jest jako zespół Gillesa de la Tourette’a. Diagnozuje się ją u około 0,6 proc. populacji dzieci i młodzieży. Początki choroby tikowej obserwuje się między 2. a 15. rokiem życia (średnio w 7 r.ż.). – U większości pacjentów zespół ten rozpoczyna się występowaniem pojedynczego objawu, o jednym umiejscowieniu. Najczęściej może to być: mruganie, potrząsanie głową, grymasy twarzy. Po kilku tygodniach lub miesiącach tiki przenoszą się w inne miejsce, albo pojawiają się ich nowe rodzaje. Po upływie około trzech miesięcy u większości pacjentów występują wieloogniskowe tiki ruchowe, a także wokalne. Często mają one charakter ukryty, przez co mogą sprawiać wrażenie ruchów celowych (np. dziecko przeczesuje ręką włosy lub odgarnia je z twarzy), zaś odróżnienie ich jest możliwe tylko dzięki powtarzalności objawu. (…) Tiki wokalne zazwyczaj pojawiają się po upływie około dwóch lat od wystąpienia tików ruchowych. Najczęściej mają charakter prostych tików: pociąganie nosem, chrząkanie czy cmokanie – czytamy w publikacji Ośrodka Rozwoju Edukacji.

Ponieważ u każdego dziecka podłoże występowania tików nerwowych może być inne, przyjmuje się indywidualne ścieżki leczenia. Jednak podstawowym elementem radzenia sobie z tikami nerwowymi jest psychoedukacja pacjenta oraz jego najbliższego otoczenia. Tiki nerwowe nie mogą być traktowane jako niewłaściwe, „niegrzeczne” zachowanie. Szkodliwe i niedopuszczalne jest karanie dziecka za tiki. Ważne jest, by zaobserwować, w jakim stopniu dziecko jest w stanie kontrolować tiki oraz co je wywołuje. Rozpoznawanie sygnałów ostrzegawczych i unikanie sytuacji, które mogą nasilić „tikanie” to podstawowa metoda radzenia sobie z tikami.

W terapeutycznej pracy nad tikami nerwowymi u dzieci uwzględnia się techniki behawioralne, których celem jest wypracowanie nowych zachowań u dziecka poprzez pozytywne wzmocnienia. Pomocne może być ignorowanie objawów w opozycji do ciągłych pytań o samopoczucie dziecka, gdy widzimy, że tiki się nasilają.

Eksperci wymieniają kilka technik pracy nad tikami nerwowymi u dzieci. Wśród nich są:

• metoda wytężonego powtarzania tików,
• ćwiczenia w kontrolowaniu tików i systemy nagradzania zachowań pożądanych,
• metody kalendarzykowe, które polegają na notowaniu momentów i sytuacji, w których pojawiają się tiki w celu ich kontrolowania,
• metoda odwracania nawyków,
• ćwiczenia w opóźnianiu tików.

Leki na tiki nerwowe u dzieci stosuje się wyłącznie w sytuacjach, w których objawy uniemożliwiają, lub mocno zaburzają funkcjonowanie. W terapii tików przewlekłych stosowanie farmakologii nie jest zalecane.

Jeśli obserwujemy u dziecka tiki nerwowe, warto zgłębić przyczyny ich występowania. Mogą być one cenną wskazówką o stanie psychicznym dziecka – tiki nasilają się pod wpływem stresu i mogą być jego pokłosiem. Jednak sama choroba tikowa jest chorobą neurobiologiczną, nie psychiczną.

Zagrożenie jakie niesie za sobą występowanie tików nerwowych to przede wszystkim stygmatyzacja i wykluczenie w grupie rówieśniczej, co może skutkować zaburzeniami lękowymi i depresyjnymi. Dzieci, u których obserwuje się „tikanie”, często doświadczają poczucia wstydu, co bezpośrednio wpływa na rozwój emocjonalny dziecka.