Skąd się biorą zaburzenia emocjonalne u dzieci?

Zaburzenia emocjonalne są uznawane za nieadekwatne reakcje na różnego rodzaju bodźce zewnętrzne. Niekiedy – zwłaszcza u dzieci w wieku przedszkolnym – mogą one wynikać z tzw. okresu przejściowego i całkowicie naturalnych problemów z nazywaniem swoich stanów emocjonalnych. Zaburzenia emocjonalne mogą przyjmować różnorodną postać i zwykle dzieci nie są świadome ich występowania. Wśród tego typu zaburzeń można wskazać m.in. na:

• nadpobudliwość psychoruchową, 
• nadmierne reakcje emocjonalne (np. niekontrolowane wybuchy płaczu i złości), 
• agresję werbalną i niewerbalną, 
• zmienność i nieprzewidywalność zachowań, 
• nadmierną bierność i zobojętnienie (np. niezdolność do nawiązywania relacji rówieśniczych). 

Zaburzeniom emocjonalnym u dzieci często towarzyszą objawy somatyczne, m.in. w postaci: bólów brzucha i głowy, nadmiernej potliwości, moczenia nocnego, spadku apetytu, nudności i wymiotów, drżenia rąk czy też jąkania się i napięcia mięśniowego.

Wśród przyczyn zaburzeń emocjonalnych u dzieci można wyróżnić m.in. uwarunkowania rodzinno-środowiskowe oraz zaburzenia w funkcjonowaniu mózgu. Niekiedy są one konsekwencją przyjętego przez rodziców systemu wychowania, opartego np. na karach cielesnych, zastraszaniu i przemocy psychicznej wobec dziecka. 

Zaburzenia emocjonalne u dzieci mogą wynikać także z niewłaściwych wzorców zachowań czy też uczestniczenia w trudnych sytuacjach rodzinnych (np. kłótniach rodziców). Czasem pojawiają się one również na skutek zaburzeń psychicznych w rodzinie, np. depresji u jednego z rodziców. Zaburzenia emocjonalne u dzieci mogą występować przy separacji rodziców, braku jednego z rodziców, wczesnym macierzyństwie etc., wszędzie tam, gdzie dzieci nie mają prawidłowych warunków do rozwoju psychofizycznego i przestrzeni do wyrażania własnych emocji. 

Zaburzenia emocjonalne u dziecka mogą wynikać również z uwarunkowań środowiskowych, np. braku akceptacji ze strony rówieśników czy też trudności w przyswajaniu informacji w środowisku szkolnym. 

Specyficzną grupę zaburzeń emocjonalnych u dziecka tworzą nieprawidlowości związane z czynnikami rozwojowymi, w tym m.in. deficytami neuropsychologicznymi. Na przykład zaburzeniom ze spektrum autyzmu towarzyszą stany zobojętnienia emocjonalnego. 

‒ Rodzice skarżą się na dzieci, które sprawiają trudności wychowawcze. Często bywają bezradni i niepewni w roli opiekuna, więc popełniają błędy. Opiekunowie dziecka kierują się wówczas utrwalonymi, zwykle niewłaściwymi schematami zachowań. W konsekwencji każda sytuacja odmienna od oczekiwanego zachowania dziecka odbierana jest jako trudna ‒ tłumaczy Katarzyna Matuszewska, pedagog.

‒ Rodzice zwykle nie wiedzą, jakie są przyczyny powstawania zaburzeń rozwoju emocjonalnego i ich objawy. Często symptomy zaburzeń emocjonalnych u dzieci w wieku przedszkolnym traktowane są jako wyraz złej woli dziecka, jego niechęci do wykonywania poleceń dorosłych i podporządkowania się ich nakazom.

To, w jaki sposób zachowuje się dziecko, jest najczęściej odpowiedzią na warunki, jakie stwarzają dorośli – dodaje ekspertka. 

Mowa tu w szczególności o sytuacji, w której dzieci doświadczają przemocy psychicznej i fizycznej. Z całą pewnością zaburzeniom emocjonalnym sprzyja niedawanie dzieciom przestrzeni do wyrażania własnych emocji. Warto bowiem pamiętać, że często zaburzenia te są rezultatem nieprawidłowego rozwoju emocjonalnego dziecka. Dzieci większość zachowań i sposobów reakcji wynoszą z domu rodzinnego, np. jeśli rodzice często popadają w sytuacje konfliktowe, a przy tym podnoszą na siebie głos, to dzieci takie zachowania mogą uznać za normę i reagować w ten sam sposób na różnego rodzaju zdarzenia. 

Zaburzenia emocjonalne u dzieci mogą wynikać nie tylko z sytuacji przemocowych, ale również z deficytu uwagi. Rodzice, którzy nie poświęcają dzieciom wystarczającej ilości czasu, nie słuchają ich, nie okazują czułości, mogą – w mniej lub bardziej świadomy – sposób odpowiadać za występowanie różnego rodzaju zaburzeń emocjonalnych u dzieci. Tego typu problemy są właściwe dla dzieci z rodzin wielodzietnych czy z domu dziecka.

Rozpoznaniem i diagnozą zaburzeń emocjonalnych zajmuje się psychiatra bądź psychoterapeuta dziecięcy. Czasami można skorzystać też z pomocy neurologa, logopedy i pediatry (zwłaszcza gdy zaburzenia emocjonalne towarzyszą zaburzeniom ze spektrum autyzmu). Niemniej jednak zanim dziecko trafi do odpowiedniego specjalisty, często mija sporo czasu, gdyż jego zachowania są bagatelizowane bądź traktowane jako norma właściwa dla wieku malucha. Z tego powodu istotną rolę w rozpoznaniu zaburzeń emocjonalnych odgrywają osoby z najbliższego otoczenia dziecka, czyli rodzice oraz nauczyciele przedszkolni i szkolni. Nie należy pomijać roli psychologa szkolnego, do którego najczęściej dziecko z zaburzeniami emocjonalnymi trafia w pierwszej kolejności. 

W przypadku rozpoznania zaburzeń emocjonalnych u dzieci dobrą praktyką jest porównywanie dziecka do grupy rówieśniczej (np. przedszkolnej czy szkolnej). Niemniej jednak warto pamiętać, że każde dziecko rozwija się we właściwym dla siebie tempie, dlatego też odpowiednie działania należy podjąć wówczas, gdy maluch w znacznym stopniu odbiega od grupy rówieśniczej (np. reaguje złością i agresją na sytuacje, które w pozostałych członkach grupy nie budzą negatywnych emocji).

W leczeniu zaburzeń emocjonalnych u dziecka dużą rolę odgrywa specjalista – psychiatra bądź psychoterapeuta dziecięcy, a także najbliższe otoczenie malucha: rodzina, nauczyciele i rówieśnicy. Podczas całego procesu terapeutycznego należy starać się zrozumieć dziecko, szanując jego autonomię i prawo do wyrażania własnych emocji. Nie należy przy tym karcić dziecka za zachowania odbiegające od normy. Dobrą praktyką jest stworzenie mu właściwych warunków do rozwoju: zapewnienie bezpieczeństwa, poczucia stabilności, a także okazywanie uwagi i cierpliwości w przypadku niepowodzeń. Podczas leczenia zaburzeń emocjonalnych u dziecka nie należy go obwiniać, karać, porównywać z rówieśnikami czy też zawstydzać. 

Ważnym aspektem w leczeniu zaburzeń emocjonalnych u dziecka jest również wyeliminowanie ich przyczyny (jeśli to możliwe). Mowa tu np. o poprawie jego sytuacji rodzinnej, rówieśniczej czy szkolnej.