Co zrobić, jeśli dziecko ma zaburzenia mowy?

Mowa jest najlepszym sposobem komunikacji człowieka, a jej rozwój rozpoczyna się już w trakcie życia płodowego i trwa przez okres niemowlęcy aż po wczesno- i późnodziecięcy. 

Proces rozwoju mowy jest indywidualny – każde dziecko przechodzi go we własnym tempie, chociaż w tej samej kolejności. Pierwsze lata życia dziecka są ważne pod względem kształtowania się mowy, a także osobowości dziecka. Dlatego należy monitorować jego rozwój i interweniować w przypadku, gdy coś wzbudzi nasz niepokój. 

Zaburzenia mowy u dzieci to ogólne i pojemne znaczeniowo określenie, które obejmuje różne trudności związane z mową, w tym m.in. problemy z rozwojem mowy (z przyczyn anatomicznych np. rozszczepu podniebienia) i wady wymowy, które zwykle pojawiają się u dzieci w wieku wczesnoprzedszkolnym. Zaburzenia mowy utrudniają komunikację werbalną, a także mogą być przyczyną wielu frustracji i obniżonej samooceny dziecka. Zazwyczaj zauważane są one pomiędzy 2. a 3. rokiem życia dziecka, kiedy to powinno ono komunikować się za pomocą wyrażeń dwuwyrazowych bądź nawet całych zdań. Zakres słownictwa takiego dziecka powinien wynosić od 100 do 200 wyrazów. Niemniej jednak obserwując bacznie dziecko, wiele niepokojących symptomów zaburzeń mowy można zauważyć już na wczesnym etapie jego życia.

Zaburzenia mowy a problemy anatomiczne

Jedną z podstawowych przyczyn zaburzeń mowy u dzieci są nieprawidłowości anatomiczne, które utrudniają lub nawet uniemożliwiają jej rozwój. Najważniejsze z nich to: 

• rozszczep wargi lub podniebienia u dziecka, 
• zaburzenia współdziałania układu nerwowego i mięśniowego, 
• zaburzenia rozwoju słuchu, 
• brak odruchu ssania, połykania, otwierania czy wysuwania warg,
• wady wymowy i funkcji języka. 

– Zaburzenia mowy na etapie kształtowania się jej rozumienia zubożają psychikę dziecka nie tylko o możliwość rozumienia poleceń oraz reakcji językowych, ale także uniemożliwiają poznanie poza semantycznych elementów mowy, charakterystycznych dla danego środowiska (melodia, akcent, rytm). Brak reakcji na wyżej wymienione informacje językowe i pozajęzykowe, będący np. wynikiem uszkodzenia słuchu, ma podstawowe znaczenie nie tylko dla kształtowania się osobowości, ale i dla dalszej drogi życiowej dziecka – pisze Elżbieta Stecko, neurologopedka, autorka książki Zaburzenia mowy u dzieci. Wczesne rozpoznanie i postępowanie logopedyczne. 

Zaburzenia mowy a wady wymowy

Niekiedy stawia się znak równości między zaburzeniami mowy a wadami wymowy. Tymczasem są to dwa różne zjawiska. Zaburzenia mowy są określeniem dużo szerszym, obejmującym wszelakie trudności związane z komunikacją werbalną. Z kolei wady wymowy są jednym z rodzajów zaburzeń mowy.

Wyróżnia się wiele kwalifikacji zaburzeń mowy u dzieci i u osób dorosłych. Mianem tym określa się wszelkie problemy związane z mową – zarówno o stosunkowo błahym podłożu (np. wad zgryzu), jak i znacznie poważniejszym (np. problemów z funkcjonowaniem mózgu). Najpowszechniejsze zaburzenia mowy to:

• Dyslalia – niewłaściwa wymowa głosek, która najczęściej spowodowana jest uszkodzeniem bądź nieprawidłową budową aparatu mowy (np. wady zgryzu, nieprawidłową budową języka, skrzywieniem przegrody nosowej). W ramach dyslali wyróżnia się m.in. betacyzm (nieprawidłową wymowę głoski r), palatolalię (zaburzenie mowy u dzieci z rozszczepem podniebienia) czy kappacyzm (nieprawidłową wymowę głoski k). 
• Afazja – brak zdolności do mówienia bądź jej utrata, wynikająca z uszkodzenia struktur mózgowych, które odpowiadają za czynność mowy. Wyróżnia się m.in. afazję motoryczną (zaburzenia w ekspresji języka) oraz niezdolność do mówienia i rozumienia mowy. 
• Opóźnienia rozwoju mowy – jest to zaburzenie o zróżnicowanym podłożu (wynikające m.in. z uszkodzenia struktury korowej mózgu), którego charakterystycznym objawem jest nieopanowanie przez dziecko podstawowych kompetencji mowy właściwych dla jego wieku (z taką sytuacją mamy do czynienia np. wtedy, gdy 18-miesięczne dziecko nie komunikuje się za pomocą wypowiedzi jednowyrazowych). 
• Jąkanie – charakteryzuje się powtarzaniem lub przedłużaniem słów bądź sylab czy też występowaniem pauz (tzw. bloków) pomiędzy wyrazami lub dłuższymi częściami wypowiedzi. Może ujawniać się w sytuacjach stresogennych, towarzyszyć różnego rodzaju stanom chorobowym (np. mózgowemu porażeniu dziecięcemu).
• Mutyzm – niemożność komunikowania się przy zachowaniu zdolności rozumienia mowy. Zwykle ma on przyczyny psychiczne (emocjonalne). Może pojawić się po przebytej traumie bądź silnie stresującej sytuacji. 
• Dyzartria – to neurologiczne zaburzenie mowy, które może przyjmować różną formę w zależności od obszaru uszkodzenia układu nerwowego. Przykładowo dyzartria korowa jest następstwem uszkodzenia móżdżku, a osoba nią dotknięta ma uszkodzony (najczęściej jednostronnie) aparat mowy, przez co jej komunikacja werbalna jest niezrozumiała i wiąże się z dużym wysiłkiem.

Wbrew pozorom rozpoznanie zaburzeń mowy u dzieci, szczególnie małych, nie jest prostym zadaniem. Dlatego też jeśli nie mamy pewności, czy rozwój mowy u naszej pociechy przebiega w prawidłowy sposób, to należy skonsultować się z logopedą lub neurologopedą. Im wcześniej zaburzenie mowy u dziecka zostanie zdiagnozowane, tym większa szansa na wyeliminowanie problemu lub rozpoczęcie postępowania logopedycznego w celu poprawy jakości życia malucha. Warto pamiętać, że mowa jest podstawą komunikacji, dlatego też zaburzenia mowy u dzieci mogą skutkować obniżeniem samooceny, problemami w kontakcie z rówieśnikami czy nawet depresją. 

W procesie diagnostycznym zaburzeń mowy u dzieci ważną rolę pełni logopeda, neurolog, a także laryngolog. Maluch z zaburzeniem mowy powinien przejść pełen proces diagnostyczny w celu rozpoznania przyczyny występowania trudności z komunikacją werbalną.

Postępowanie po rozpoznaniu zaburzenia mowy u dziecka ustalane jest indywidualnie w porozumieniu z logopedą, neurologopedą i laryngologiem (jeśli zachodzi takowa potrzeba). Niekiedy niezbędne jest wsparcie psychologa bądź nawet psychiatry (np. przy zaburzeniach mowy o podłożu emocjonalnym). Wszędzie tam, gdzie jest to możliwe, wdraża się przyczynowe leczenie zaburzeń mowy, które polega np. poprawie słuchu (np. poprzez założenie aparatu słuchowego) czy też operacji rozszczepu wargi i podniebienia. 

Jeśli przyczynowe leczenie zaburzeń mowy u dzieci nie jest możliwe, to podstawą jest postępowanie logopedyczne, dobierane jest indywidualnie. Polega ono m.in. na codziennym wykonywaniu ćwiczeń logopedycznych (pod okiem logopedy, rodziców i nauczycieli w szkole bądź w przedszkolu). Warto pamiętać, że dzieci z neurologicznymi zaburzeniami mowy wymagają kompleksowego podejścia i stałej opieki wielu specjalistów, w tym m.in. neurologa dziecięcego i logopedy.