Mikrobiom – co to takiego i jaki ma wpływ na zdrowie dziecka?

Mikrobiom to określenie grupy drobnoustrojów zamieszkujących dane środowisko, np. człowieka czy innego żywego organizmu. U ludzi kolonie różnorodnych mikroorganizmów bytują w drogach oddechowych, jamie ustnej, nosie, uszach, narządach rodnych, a najliczniej i w najbardziej zróżnicowany sposób – w jelitach i przewodzie pokarmowym. Dlatego często słyszymy określenia: mikrobiom jelitowy, mikrobiom skóry czy np. mikrobiom pochwy.

Pomiędzy komórkami drobnoustrojów u człowieka od pierwszych chwil jego życia istnieją specyficzne połączenia i nieustanne reakcje. Ma to istotny wpływ na zdrowie i równowagę, a także występowanie chorób.

O mikrobiomie mówi się coraz głośniej, a wpływ mają na to dynamicznie rozwijające się badania naukowe zwiększające naszą wiedzę na temat jego wpływu na funkcjonowanie człowieka. Oprócz określenia „mikrobiom” niekiedy używa się zamiennie określenia „mikrobiota”, choć w literaturze przedmiotu oba te pojęcia nieco się różnią.

I mikrobiom, i mikrobiota odnoszą się do drobnoustrojów zamieszkujących żywy organizm.  Mikrobiom dotyczy jednak genomu drobnoustrojów pełniącego w organizmie różne funkcje, np. jelit, skóry czy nosa. Mikrobiota natomiast dotyczy wszystkich drobnoustrojów zamieszkujących organizm człowieka, czyli drobnoustrojów żyjących w określonym, typowym dla siebie, środowisku.

Jeszcze nie tak dawno uważano, że symbolicznym momentem i „pierwszym zastrzykiem” zdrowych bakterii, czyli chwilą kształtowania się mikrobiomu dziecka, jest jego przyjście na świat. Jak jednak dowiedziono, we krwi pępowinowej, łożysku i płynie owodniowym znajdują się te same bakterie, które kolonizują ciało jego mamy.

Dowodzi to tezy, że łono matki nie jest jałowe, a płód ma kontakt z drobnoustrojami już na wczesnym etapie rozwoju, co sprzyja kształtowaniu się jego układu immunologicznego. Mikrobiom noworodka krótko po narodzinach nie jest oczywiście tak zróżnicowany jak w późniejszym wieku.

Dziecko od pierwszych chwil życia buduje własny, charakterystyczny tylko dla siebie mikrobiom. Jego różnorodność i skład gatunkowy zależeć będą od diety, sterylności otoczenia, przebytych chorób i podawanych leków. Dbanie o jakość mikrobiomu dziecka to polisa na odporność, jaką my, rodzice, możemy dać w pierwszych latach życia.

Mikrobiom skóry

Pierwszy kontakt z otoczeniem zewnętrznym, ubraniami, wreszcie skórą matki, sprawiają, że skóra noworodka jest pierwszą i największą barierą chroniącą jego organizm przed uszkodzeniem i atakiem drobnoustrojów chorobotwórczych. Już od pierwszych chwil życia dziecka dochodzi tam do intensywnej kolonizacji mikroorganizmów. Nieprzypadkowo nie od razu kąpie się noworodka, pozostawiając na jego ciele maź wód płodowych i swoisty mikroklimat, w jakim funkcjonował w łonie matki.

Na mikrobiom skóry dziecka wpływ ma rodzaj porodu. Kiedy dziecko przychodzi na świat siłami natury, jego skórę zasiedlają bakterie charakterystyczne dla mikrobiomu matki. Kiedy występuje konieczność wykonania cięcia cesarskiego – maleńki organizm kolonizują mikroorganizmy szpitalne bytujące w otoczeniu noworodka.

Mikrobiom skóry jest bardzo zróżnicowany i zależy od temperatury, wilgotności i grubości skóry – różne jego rejony „zamieszkują” inne, np. wrażliwe na wilgoć, grzyby, wirusy i bakterie.

Mikrobiom jelitowy

Mikrobiom jelitowy jest bardzo ważnym i najbardziej zróżnicowanym siedliskiem drobnoustrojów mających kluczowy wpływ na funkcjonowanie organizmu. Media prześcigają się w szacowaniu ilości bakterii, grzybów i wirusów, jakie nosimy w swoich jelitach. Nie ma wątpliwości, że mikrobiom jelitowy jest niezbędny do aktywowania i dojrzewania układu immunologicznego dziecka. Wspiera prawidłowe trawienie i przyswajanie składników odżywczych z pożywienia, jest także rezerwuarem siły dla układu immunologicznego.

Mikrobiom jamy ustnej

W procesie kolonizacji zdrowymi bakteriami już u noworodka ważną rolę odgrywa jama ustna – jest to przecież podstawowa droga, którą pokarm dostaje się z gruczołów sutkowych do żołądka i jelit. W pierwszej kolejności jamę ustną noworodka zasiedlają bakterie Streptococcus, później beztlenowce. Z czasem, w jamie ustnej rozwinie się i będzie bytować kilkaset gatunków drobnoustrojów.

Jaki będzie skład mikrobioty jamy ustnej dziecka, zależeć będzie gównie od warunków, jakie w niej panują. Te z kolei – ale to już w późniejszym wieku – zależą od zasolenia, pH, parametrów śliny i rodzaju bakterii z codziennego jedzenia.

Prawidłowy mikrobiom u dziecka wpływa na wiele procesów fizjologicznych w jego organizmie nie tylko na obecnym etapie rozwoju, ale też – co równie ważne – w latach późniejszych, a nawet w dorosłym życiu. Najważniejsze z nich to:

• aktywacja i dojrzewanie układu immunologicznego i budowanie odporności;
• prawidłowa synteza witamin i enzymów trawiennych,
• trawienie i rozkładanie resztek pokarmowych.

Nieodpowiednia kolonizacja jelit na pierwszym etapie życia dziecka znacząco zwiększa wystąpienie w przyszłości wielu chorób. Badania naukowe ponad wszelką wątpliwość potwierdziły, że dzieci urodzone drogą cesarskiego cięcia, a więc narażone już na starcie na kontakt z niezidentyfikowanymi i potencjalnie groźnymi patogenami szpitalnymi:

• mają większe problemy ze zbudowaniem prawidłowej odporności,
• łatwiej zapadają na infekcje,
• cierpią na atopie, alergie i astmę oskrzelową,
• mają większą skłonność do otyłości, cukrzycy, martwiczego zapalenia jelit, a nawet wystąpienia białaczki.

Prawidłowy mikrobiom skóry u dzieci to większa szansa na uniknięcie chorób skórnych w przyszłości – Atopowego Zapalenia Skóry (AZS), łupieżu, łuszczycy, łojotokowego zapalenia skóry, rumienia czy trądziku różowatego.

O skórę noworodka powinno się dbać od pierwszych chwil jego życia. Ważna zmiana, której nie było na porodówkach jeszcze kilkanaście lat temu, dotyczy kąpieli noworodka. Poza uzasadnionym i wyjątkowymi sytuacjami, dziecka nie kąpie się przez kilka dni, pozwalając, by warstwa lipidowa z wód płodowych chroniła komórki jego skóry, zanim nie wybudują własnej bariery przez patogenami. Nie zaleca się kąpania dziecka codziennie – kiedyś była to podstawa jego pielęgnacji. Aby zadbać o mikrobiom skóry, warto jak najczęściej myć dziecko samą wodą i sięgać po kosmetyki bez konserwantów, barwników i zapachów, przeznaczone do delikatnej i wrażliwej skóry noworodków.

Lekarze zalecają też odejście od przesadnej sterylizacji i higienizacji życia.

Wiedza o ważnej roli prawidłowego mikrobiomu jelitowego wpłynęła nie tylko na zmianę sposobów pielęgnacji, ale także i żywienia. Nie ma oczywiście mowy o pochwale brudu, ale nie powinno się całkowicie izolować dzieci od ich naturalnego otoczenia. Nie ma więc potrzeby wielokrotnie myć rąk, nie ma też szczególnego powodu, by nie pozwolić dziecku dotykać piasku na plaży czy ziemi w ogródku – oczywiście kiedy na pewno wiemy, że nie została ona czymś skażona lub zanieczyszczona odchodami zwierząt.

Kolejną ważną kwestią jest odpowiednia dieta. Nie ma wątpliwości, że na pierwszym etapie życia podstawowym i najbardziej odpowiednim pokarmem dla noworodka, a potem niemowlaka jest mleko matki. WHO sugeruje, by było ono w składzie dziecięcej diety do 2. roku życia, lub dłużej, oczywiście uzupełniane innymi składnikami. Z kolei Polskie Towarzystwo Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci zaleca, by karmić niemowlę wyłącznie mlekiem matki do 6. miesiąca życia, a następnie kontynuować karmienie tak długo, aż będzie to pożądane przez matkę i dziecko, wprowadzając jednocześnie nowe produkty do diety.

U dzieci, podobnie jak u dorosłych powinno się wyeliminować lub maksymalnie ograniczyć podawanie gotowej, wysokoprzetworzonej żywności i cukrów prostych. Do diety warto wprowadzić zawierające bakterie probiotyczne jogurty, kefiry, maślanki, twarogi i inne produkty mleczne, a dietę komponować z dużą ilością warzyw i zawierających prebiotyki produktów pełnoziarnistych. Dzieci mogą też jeść kiszonki.

Jeśli zachodzi konieczność podawania dziecku mleka modyfikowanego, warto wybrać to, które w swoim składzie ma niezbędne dla budowania prawidłowej mikroflory jelitowej polisacharydy czy kultury bakterii zbliżone do mleka kobiecego.

Pomocne, w uzupełnianiu mikrobiomu jelitowego w dobroczynne bakterie, mogą być także suplementy diety zawierające probiotyki. Już od 2. miesiąca życia przydatny może być i preparat Multilac Baby, probiotyk zawierający jeden z najlepiej przebadanych szczepów bakterii Lactobacillus rhamnosus GG, który – podawany tylko raz dziennie – pomoże dostarczyć małemu organizmowi odpowiednią porcję bakterii wspierających kolonizację jelit.

Warto pomyśleć o takim rozwiązaniu szczególnie po infekcjach wirusowych, w trakcie antybiotykoterapii a także wspomagająco w obfitującym w infekcje okresie jesienno-zimowym. Kropelki można podać wprost do ust lub rozpuścić w wodzie. Co istotne szczególnie podczas wakacyjnych wojaży – nie ma konieczności przechowywania preparatu w lodówce.