Jak sobie radzić z zaparciami u dzieci oraz z czego mogą one wynikać, wyjaśnia dietetyczka Agata Stróżyk

Ewa Bukowiecka-Janik: Czasem rodzicom wydaje się, że zaparcie jest wtedy, gdy dziecko przez dwa dni nie ma potrzeby wypróżnienia. Czy to słuszne założenie?

Agata Stróżyk: Zmniejszona liczba wypróżnień, czyli dwa wypróżnienia w ciągu tygodnia lub mniej, jest tylko jednym z kryteriów rozpoznania zaparcia czynnościowego. Kryteria diagnostyczne zaparcia czynnościowego są odrębne dla niemowląt, starszych dzieci i dorosłych. Poza zmniejszoną częstotliwością wypróżnień objawami mogą być m.in.: twarde i zbite stolce, które mogą dodatkowo cechować się dużym rozmiarem, bolesna defekacja, jak również incydenty nietrzymania stolca. U dzieci, które korzystają już z toalety, zwykle obserwuje się świadome wstrzymywanie defekacji, może również dochodzić do brudzenia bielizny kałem jako efekt nieświadomego popuszczania stolca. U dzieci młodszych liczba stolców często nie jest zmniejszona, a charakterystycznymi objawami są twardy stolec i bolesna defekacja. Objawy powinny utrzymywać się przez co najmniej miesiąc (niekoniecznie w sposób ciągły).

Czym są właściwie zaparcia u dzieci?

Zaburzenia czynnościowe cechują się tym, że nie można wyjaśnić ich występowania żadną inną przyczyną.

Zaparcie czynnościowe to zaburzenie rytmu wypróżnień, którego nie możemy skojarzyć ze współwystępowaniem żadnej jednostki chorobowej, np. cukrzycy typu 2 czy celiakii, ani przyjmowanymi lekami. Co zatem je powoduje? Przyczyna jest złożona i może obejmować czynniki genetyczne, psychogenne i/lub związane ze stylem życia. Zaparcie czynnościowe jest dominującym rodzajem zaparć u dzieci.

Wsparcie dla dzieci z zaparciami czynnościowymi jest teraz łatwiejsze dzięki naszemu ebookowi z jadłospisami opracowanymi przez dietetyka klinicznego. Jadłospisy te są dostosowane do wieku dziecka i zapewniają odpowiednią ilość błonnika i nawodnienia zgodnie z wytycznymi żywienia dzieci.

POBIERZ EBOOK

Czy istnieje coś takiego jak tendencja do zaparć, z którą się rodzimy?

Mechanizm rozwoju zaparcia czynnościowego jest wieloczynnikowy, obejmuje również te genetyczne. Często u dzieci z zaparciem czynnościowym zdarza się, że rodzice i/lub dziadkowie mieli podobne zaburzenie. Dlatego uważa się, że prawdopodobne jest by dzieci mogły rodzić się z predyspozycja genetyczną do jego występowania. Jednak na ten moment nie wykazano związku przyczynowo-skutkowego między występowaniem określonych genów a zwiększonym ryzykiem zaparcia czynnościowego. Nie oznacza to, że taki związek nie istnieje, po prostu mało jeszcze w tym obszarze wiemy. Możliwe jest również, że występowanie tej samej choroby u dzieci i rodziców czy rodzeństwa nie tyle wynika z czynników genetycznych, ale narażenia na podobne czynniki środowiskowe (np. podobny styl życia).

Jakie poza tym mogą być przyczyny zaparć u dzieci?

Częste wstrzymywanie wypróżnień jest najpopularniejszą przyczyną zaparcia czynnościowego u dzieci. Wstrzymywanie defekacji może być spowodowane różnymi czynnikami, np. nieprzyjemnym doświadczeniem związanym z wypróżnieniem (np. bólem w trakcie oddawania stolca). Dziecko może również niechętnie korzystać z toalety w pewnych warunkach, np. na wycieczce, w szkole czy podczas spotkania z rówieśnikami, co sprzyja wstrzymywaniu defekacji.

U niemowląt zaparcie czynnościowe może pojawić się w momencie przejścia z karmienia piersią na mleko modyfikowane, w trakcie rozszerzania diety lub w momencie rozpoczęcia korzystania z toalety (np. w wyniku stresu związanego z nadmierną presją rodziców). Z kolei u starszych dzieci to zaburzenie może być związane ze stylem życia, w tym zbyt małą ilością spożywanego błonnika i płynów oraz niską aktywnością fizyczną i siedzącym trybem życia, jak również u nastolatków z zaburzeniami odżywiania.

Agata Stróżyk / fot. archiwum prywatne

Każde zaparcie wymaga leczenia? Kiedy powinniśmy zgłosić się z dzieckiem do lekarza?

Jeżeli u dziecka występuje nasilony ostry ból brzucha lub ból w okolicy odbytu, także gdy rodzic lub dziecko zaobserwują krew w kale (u niemowląt w pieluszce), należy niezwłocznie skonsultować się z lekarzem. Gdy zmniejszona częstość wypróżnień ma charakter przewlekły, również należy skonsultować się ze specjalistą.

Poza tym, gdy u niemowląt poniżej 4. miesiąca życia występują twarde stolce lub zmniejszona częstość wypróżnień oraz gdy u niemowląt i dzieci starszych pojawiły się: wymioty, lub „wzdęty” brzuch, dziecko odmawia spożywania pokarmów i/lub obserwujemy niezamierzoną utratę masy ciała, należy skonsultować się z pediatrą.

Jaka jest rola diety w leczeniu zaparć? Czy samą dietą można wyleczyć ten problem u dziecka?

Dieta pełni funkcję wspomagającą w leczeniu zaparcia czynnościowego i zapobieganiu występowaniu zaostrzeń, zwłaszcza u starszych dzieci. Leczenie niefarmakologiczne, czyli edukację i modyfikacje stylu życia (w tym zalecenia dietetyczne, wprowadzenie regularnej aktywności fizycznej oraz naukę prawidłowych postaw i zachowań związanych z korzystaniem z toalety), stanowi postępowanie pierwszego wyboru obok leczenia farmakologicznego. Leczenie farmakologiczne stosuje się w przypadku zalegania mas kałowych oraz – wspólnie z modyfikacjami stylu życia – w prewencji ponownego gromadzenia się mas kałowych. Należy postępować zgodnie z zaleceniami pediatry.

Jaką dietę zastosować u dziecka z zaparciem? Powszechnie uważa się, że dieta wysokobłonnikowa jest zasadna.

Obecnie nie rekomenduje się diety wysokobłonnikowej u dzieci z zaparciem czynnościowym – zaleca się stosowanie diety normobłonnikowej (normoresztkowej), czyli zawierającej ilość błonnika odpowiednią dla wieku dziecka. Ta rekomendacja jest uzasadniana tym, że na ten moment nie wykazano w badaniach klinicznych korzyści stosowania zwiększonej ilości błonnika u dzieci z zaparciem czynnościowym. Często jednak dzieci spożywają zbyt niską ilość produktów bogatych w błonnik, np. pieczywa razowego, kasz gruboziarnistych, makaronu razowego, płatków owsianych, warzyw i owoców, orzechów i nasion czy nasion roślin strączkowych. Preferują one raczej produkty niskobłonnikowe.

W polskim badaniu, w którym oceniono nawyki żywieniowe dzieci z zaparciem czynnościowym, odnotowano niższe spożycie błonnika, płynów oraz warzyw i owoców w porównaniu z grupą dzieci zdrowych. Jeżeli dziecko nie spożywa lub spożywa w niewielkiej ilości żywności z zalecanych grup produktów bogatych w błonnik i preferuje żywność produkowaną z oczyszczonych ziaren zbóż (np. pieczywo pszenne, makaron pszenny, słodkie płatki zbożowe, kaszę mannę, słodkie bułeczki i inne wyroby cukiernicze), warto stopniowo pracować z dzieckiem nad urozmaiceniem jego diety. U dzieci z zaparciem czynnościowym może współwystępować nadwaga lub otyłość, wtedy tym bardziej należy powalczyć z nim wspólnie o poprawę sposobu żywienia. W razie trudności lub wątpliwości warto skonsultować się z dietetykiem.

Jakich produktów/grup produktów unikać w przypadku zaparcia u dziecka, aby nie pogłębiać problemu?

Nie ma wskazań do eliminacji produktów lub grup produktów u dzieci z zaparciem czynnościowym. Choć często eksperci zalecają ograniczenie spożywania wysoko przetworzonej żywności, np. chipsów i żywności typu fast-food. Warto zamienić produkty ubogie w błonnik na te będące jego dobrym źródłem, np. pieczywo pszenne na mieszane lub razowe – wystarczy nawet częściowa zamiana.

W przypadku braku lub niskiego spożycia warzyw i owoców lub nasion roślin strączkowych, rodzic może spróbować zachęcać dziecko do ich próbowania i stopniowo zwiększać ich ilość w diecie dziecka. Warto angażować dziecko w czynności związane z przygotowywaniem posiłków, wtedy jest szansa, że z większym entuzjazmem spróbuje nowych pokarmów. Można również próbować nowych smaków w formie wyzwania. Podawanie warzyw lub owoców w formie już przygotowanej do spożycia (np. pokrojone na mniejsze cząstki i zapakowane do śniadaniówki), również może ułatwić ich spożycie. Celem nie jest stosowanie diety wysokobłonnikowej, tylko zwiększenie spożycia błonnika, dlatego nie należy poddawać dziecka zbyt dużej presji względem spożywania produktów bogatych w błonnik. Przy wprowadzaniu zdrowych nawyków u swojego dziecka warto kierować się Talerzem Zdrowego Żywienia i Piramidą Zdrowego Żywienia i Stylu Życia dla Dzieci i Młodzieży.

Dlaczego zaparcie na etapie rozszerzania diety dziecka to tak częsty problem? Jak sobie z nim radzić?

Jeżeli u niemowlęcia pojawi się zaburzony rytm wypróżnień na etapie rozszerzania diety, na początek warto przyjrzeć się kolejności wprowadzanych pokarmów, jak również ilości spożywanych przez dziecko płynów. W przypadku podawania dziecku dziennie kilku porcji warzyw, owoców i/lub kaszek wzbogacanych w błonnik, nie powinno być problemów z podażą błonnika. Wprowadzenie pokarmów uzupełniających powinno przebiegać zgodnie z aktualnym Schematem Żywienia Dzieci w 1. r.ż., opublikowanym w 2021 r. W razie jakichkolwiek wątpliwości warto skonsultować się z pediatrą.

Odpowiednie nawodnienie to kolejna zagwozdka rodziców. Jak zadbać o prawidłowe nawodnienie dziecka z zaparciem?

Dziecko z zaparciem czynnościowym nie wymaga zwiększenia ilości spożywanych płynów, powinno być ono zgodne z normami odpowiednimi dla wieku. Pierwszym wyborem zawsze powinna być woda źródlana lub naturalna woda mineralna niskozmineralizowana.

Normy są określone dla całkowitego spożycia płynów, obejmując nie tylko wodę, ale również m.in. zupy, warzywa, owoce, mleko i produkty mleczne. Normy na płyny w zależności od wieku dziecka to: 1-3 lata 1250 ml; 4-6 lat 1600 ml; 7-9 lat 1750 ml; w grupie wiekowej 10-18 lat różni się u dziewczynek (1900-2000 ml) i chłopców (2100-2500 ml).

Do czego może prowadzić długotrwałe wstrzymywanie defekacji przez dziecko?

Wstrzymywanie wypróżnienia powoduje zaleganie stolca w odbytnicy. Stolec traci w pewnym stopniu zawartą w nim wodę, przez co staje się twardszy – jego wydalenie staje się bolesne i trudne. Nieprzyjemne uczucie związane z bolesną defekacją sprawia, że dziecko kontynuuje jej wstrzymywanie, aby uniknąć doświadczania bólu. W trakcie leczenia ważne jest zapewnianie dziecka, że optymalnym jest korzystać z toalety w momencie, gdy organizm daje nam ku temu sygnały. Jeżeli jest możliwe, nie należy z tym zwlekać. Długotrwałe wstrzymywanie wypróżnień i nieoddawanie stolca powoduje stopniowe rozciąganie odbytnicy i wbrew pozorom może zmniejszać uczucie parcia na stolec, a w konsekwencji pogłębianie problemu.

Mgr Agata Stróżyk – absolwentka dietetyki na Warszawskim Uniwersytecie Medycznym (WUM), doktorantka w Klinice Pediatrii WUM. Dietetyczka w NIZP-PZH. Ukończyła podyplomowy kurs żywienia w pediatrii (PGPN) oraz uczestniczyła w szkole letniej ESPGHAN dot. zaburzeń czynnościowych u dzieci. Specjalistka diety z ograniczeniem FODMAP (certyfikat MONASH). Autorka przeglądów systematycznych i miłośniczka Evidence-Based Medicine. Członkini ESPGHAN AHP, PTGHiŻD i Cochrane Collaboration.