Zaburzenia lękowe u dzieci – co zrobić?

Lęk jest odczuciem, które pojawia się w sytuacji zagrożenia – pełni on bardzo istotną funkcję adaptacyjną, gdyż dzięki niemu możemy uniknąć sytuacji niebezpiecznej lub odpowiednio się na nią przygotować. Jest to całkowicie naturalna reakcja, która pojawia się nie tylko u dorosłych, ale również u dzieci. Jednakże czasami występuje ona wtedy, gdy obiektywnie nie ma żadnego zagrożenia. Jeśli takie nieadekwatne odczucia mają charakter powtarzalny, możemy mówić o zaburzeniach lękowych. 

Zaburzeniom lękowym u dzieci towarzyszą odczucia fizyczne w postaci: 

• napięcia mięśniowego, 
• przyśpieszonego oddechu, 
• bólu głowy, 
• przyśpieszonej akcji serca,
• nadmiernej potliwości, 
• poczucia ściśniętego żołądka. 

Odczuwanie silnego lęku wiąże się nie tylko z objawami somatycznymi, ale przede wszystkim z natłokiem myśli, w którym rozpatrywane są często najgorsze scenariusze danego wydarzenia. Zaburzenia lękowe u dzieci pojawiają się na skutek wyolbrzymienia negatywnych konsekwencji określonej sytuacji, a także przewidywania katastrofy, gdy obiektywnie zachodzi małe ryzyko jej wystąpienia. Z tego powodu za bezpośrednią przyczynę zaburzeń lękowych u dzieci uznaje się zwykle tzw. zniekształcenia poznawcze, czyli nieprawidłową ocenę danej sytuacji i zakwalifikowanie jej jako niebezpiecznej. Dlatego też małe dzieci mogą bać się np. potworów pod łóżkiem, ciemności czy rozłąki z rodzicem.

Wśród najczęstszych zaburzeń lękowych u dzieci można wymienić:

• lęk przed rozłąką, 
• fobię, czyli odczuwanie silnego lęku przed określonym zjawiskiem bądź przedmiotem (np. przed pająkami, wysokością, lataniem etc.),
• lęk społeczny,
• zaburzenia lękowe z napadami paniki,
• zaburzenia obsesyjno-kompulsywne.

U małych dzieci między 2. a 6. rokiem życia często pojawia się lęk społeczny, który charakteryzuje się obawą przed nieznajomymi bądź np. określonymi członkami rodziny (np. rzadko widywanym wujkiem). Objawia się on zakłopotaniem, wycofaniem i płaczliwością. 

Całkowicie naturalny u małych dzieci jest też lęk przed separacją z rodzicami – rozłąka z najbliższymi budzi w dziecku silne negatywne emocje oraz obawę, że już ich nie zobaczy. Dziecko może wyobrażać sobie tragiczne scenariusze (np. wypadek rodzica). Tego typu zaburzenie lękowe często pojawia się u dzieci podczas pierwszych dni w szkole czy w przedszkolu.

Wbrew pozorom rozpoznanie zaburzeń lękowych u dzieci nie jest łatwe. Podstawą jest obserwacja dziecka przez najbliższe otoczenie (rodzinę, przedszkole, szkołę). Każde zachowanie odbiegające od normy powinno skłonić do zastanowienia się nad przyczyną jego występowania. Ważne jest także normalizowanie lęku jako naturalnego odczucia, pojawiającego się w sytuacjach niebezpiecznych bądź zagrażających. Na przykład jeśli dziecko mówi, że boi się potworów pod łóżkiem, to najgorsze, co można zrobić, jest wyśmianie jego lęku. Wtedy warto porozmawiać z dzieckiem o lęku i o jego roli. 

Diagnostyką i leczeniem zaburzeń lękowych u dzieci zajmuje się psychiatra dziecięcy. Dlatego podejrzewając je, należy udać się w pierwszej kolejności do specjalisty.

Zaburzenia lękowe u dzieci mogą mieć zróżnicowane podłoże. Lęk separacyjny czy też fobie społeczne są całkowicie naturalne na pewnym etapie życia dziecka i niekiedy mijają samoistnie z upływem czasu (co nie oznacza, że nie należy podejmować żadnych działań mających na celu poprawę jakości życia dziecka). Zaburzenia lękowe u dzieci mogą pojawiać się na skutek oddziaływania silnej sytuacji stresogennej, np. śmierci jednego z opiekunów, nagłej zmiany miejsca zamieszkania czy też poważnej choroby. Tego typu stresory zmieniają życie dziecka, a co za tym idzie, zmuszają je do zaadaptowania się do nowych warunków. W odpowiedzi na te nieodczekiwane zmiany mogą pojawić się zaburzenia lękowe (np. w postaci napadów paniki), które są wyrazem nieradzenia sobie dziecka z nową sytuacją. W takim wypadku często mogą wystąpić także takie objawy, jak moczenie nocne, agresja lub wręcz przeciwnie – apatia i zobojętnienie, a także silny niepokój. 

Przyczyną zaburzeń lękowych u dzieci może być także wydarzenie traumatyczne. Mowa tu m.in. o sytuacji, w której dziecko uczestniczyło – aktywnie bądź biernie (jako świadek) ‒i która wiązała się z zagrożeniem utraty zdrowia bądź życia. Może to być np. wypadek komunikacyjny, akt przemocy domowej, wykorzystanie seksualne bądź klęski naturalne. Po wydarzeniu traumatycznym zaburzenia lękowe u dzieci mogą przybierać postać zespołu stresu pourazowego (PTSD). Charakterystyczne dla tego zaburzenia jest odtwarzanie danego wydarzenia w głowie, co wywołuje silną reakcję stresową organizmu. Na dodatek dziecko może podświadomie unikać bodźców, które kojarzą mu się z daną sytuacją, np. gdy uczestniczyły w wypadku komunikacyjnym, mogą odczuwać silny lęk przed jazdą samochodem.

Leczeniem zaburzeń lękowych u dzieci zajmuje się psychiatra dziecięcy, który niekiedy współdziała także z innymi specjalistami, w tym m.in. z neurologiem, logopedą, pedagogiem szkolnym czy też psychoterapeutą. W trakcie procesu diagnostycznego psychiatra posiłkuje się nie tylko wywiadem z rodzicami dziecka, ale również z jego nauczycielami i innymi osobami z najbliższego otoczenia. Postępowanie terapeutyczne zaburzeń lękowych u dzieci – w zależności od ich stopnia zaawansowania ‒ może obejmować m.in.:

• psychoedukację, opierającą się na wyjaśnieniu dziecku, czym jest lęk, 
• trening relaksacyjny, którego celem jest zredukowanie objawów fizycznych, które pojawiają się przy odczuwaniu lęku, 
• oswajanie dziecka z lękiem poprzez ekspozycję na lękowe sytuacje (jest to tzw. metoda behawioralna), 
• naukę rozwiązywania sytuacji problematycznych.

– W leczeniu zaburzeń lękowych stosuje się kilka różnych form terapii (leki należące do różnych grup, różne rodzaje psychoterapii), ale dobór odpowiedniego leczenia musi być zawsze podyktowany indywidualizacją wobec każdego pacjenta –pisze dr n. med. psychiatra Anna Nitkaw „Forum Medycyny Rodzinnej”.

Przy leczeniu zaburzeń lękowych ważną rolę odgrywa nie tylko wykwalifikowany psychiatra dziecięcy, ale również rodzina i najbliższe otoczenie dziecka. Rodzice mogą wcielać się w rolę trenerów i wykonywać z dzieckiem ćwiczenia zalecone przez specjalistę. 

Zaburzeń lękowych u dzieci nie wolno bagatelizować, gdyż bez odpowiedniego leczenia mogą nie tylko się nasilać, ale również w znaczący sposób obniżać jakość życia, np. skutkować wycofaniem z życia społecznego. Co więcej, zaburzenia lękowe u dzieci mogą negatywnie rzutować na życie dorosłe.