Jak rozmawiać z nastolatkiem?

Dojrzewanie (adolescencja) to etap rozwoju człowieka oddzielający jego dzieciństwo od dorosłości, który związany jest ze zmianami w budowie i wyglądzie ciała, rozwojem funkcji płciowych i intensywną przebudową mózgu prowadzącą do zmian osobowości. Dojrzewające dziecko nie tylko inaczej wygląda, ale także zmienia swoje zachowanie i przebudowuje dotychczasowe relacje społeczne. 

W praktyce z małego dziecka nasz nastolatek w ciągu kilku czy kilkunastu miesięcy staje się dryblasem z mutacją i trądzikiem na brodzie. Choć wyglądem zaczyna przypominać dorosłego człowieka, jego podlegający transformacji mózg, który w okresie dojrzewania buduje całkowicie nowe połączenia, podsuwa mu najbardziej nieracjonalne decyzje. 

Za ten całkowicie naturalny stan odpowiada zarządzająca emocjami kora mózgowa.  Nierównowaga w jej rozwoju w okresie adolescencji sprawia, że u nastolatka szwankuje planowanie i przewidywanie konsekwencji działań, ocena własnej wartości, koncentracja i uważność. Młody człowiek może być całkowicie przekonany o swojej dorosłości, samodzielności i słuszności podejmowanych decyzji i reakcji. A te bywają dla ich otoczenia nieracjonalne, nawet często niebezpieczne. To w okresie dojrzewania pojawiają się pierwsze eksperymenty z używkami, ryzykowne decyzje związane z bezpieczeństwem.  

Nawet najbardziej wyważone i dostosowane do możliwości poznawczych dziecka argumenty dorosłych nie mają dużego znaczenia, zwycięża jego egocentryzm, autorytaryzm i skłonność do ryzyka. Choć na pytanie, jak radzić sobie z dzieckiem w wieku dojrzewania, zazwyczaj słyszymy odpowiedź, by przeczekać, warto szukać prób porozumienia się z nim, bez względu na to, czy nasze argumenty lub poglądy zostaną zaakceptowane, czy nie.  

Mimo swojej chwiejności i niestabilności emocjonalnej, nastolatek w swoim dorastaniu jest fascynujący. To w tym czasie kształtuje się jego osobowość, chłonie świat jak gąbka i błyskawicznie się uczy (oczywiście tego, co go interesuje).  

Nastolatek demonstracyjnie buntuje się przeciwko rodzicom i nie trzeba się tym nadmiernie martwić. Wielu rodziców nie toleruje takiego stanu, przestaje rozmawiać z dzieckiem w obawie przed jego negatywną reakcją. Warto jednak podejmować próby rozmowy, nawet jeśli ma się wrażenie, że nie przynosi to żadnych efektów. Za kilka lat, kiedy nastolatek przeobrazi się w młodego dorosłego człowieka, z pewnością będzie pamiętał wiele z tego, co próbowaliśmy mu przekazać.  

Jak rozmawiać z nastolatkiem, żeby nas słuchał? Przede wszystkim zaakceptować fakt, że może nie chcieć z nami rozmawiać albo zaneguje wszystko, co mu powiemy. Na nic zdadzą się „mądrości” typu: to ja mam rację, tak będzie i już, przesadzasz, nie masz racji, weź się w garść, zawodzisz mnie. Jest prawie pewne, że nastolatek odburknie, obrazi się, wyjdzie, trzaskając drzwiami, albo zrobi nam awanturę. Lepsze efekty osiągniemy, kiedy będziemy ciekawi zdania dziecka na dany temat i zapewnimy je, że bierzemy pod uwagę jego argumenty.  

Rozmowa jest najważniejszą drogą do budowania relacji z nastolatkiem. Pomaga go poznać i budować z nim więź. Nie ma przymusu, by rozmowy zawsze były formujące czy wychowawcze. Lepiej wprowadzić zasadę rozmawiania o wszystkim – codziennych sprawach domowych, szkolnych, o zainteresowaniach. Kiedy dziecko przyzwyczai się, że mimo wielu nieakceptowalnych zachowań traktujemy go jako partnera do rozmowy, z większą śmiałością powie nam o swoich przekonaniach i podzieli się swoimi planami i przemyśleniami.  

Dialog z nastolatkiem to nie tylko rozmawianie, ale także uważne słuchanie go. Każdy z nas czuje się lepiej w otoczeniu, gdzie nie musi tłumić swoich emocji i może porozmawiać na wszystkie tematy bez obawy wyśmiania czy lekceważenia. To dobra baza do budowania relacji i nadzieja dla nas, że kiedy dziecko wpadnie w kłopoty, przyjdzie z tym do nas.  

Wiele dorastających dzieci zaczyna przykładać mniej starań do nauki. Pojawiają się złe oceny, wagary, spóźnienia, a jedyną odpowiedzią na wszelkie pytania jest: nie chce mi się.  

Choć takie tłumaczenia irytują dorosłych, mają pewne uzasadnienie. Zmiany hormonalne zachodzące w organizmie i psychice nastolatka sprawiają, że często bywa senny, ma kłopoty ze skupieniem się i koncentracją, zmienne nastroje sprawiają, że bardzo łatwo się zniechęca i traci motywację do nauki.  

Jest też zwyczajnie niewyspany i zmęczony. U wielu dzieci w okresie dojrzewania zaburza się dobowy rytm czuwania i snu. Dziecko długo nie może zasnąć, rano ma ogromne kłopoty ze wstaniem, na lekcjach walczy, by nie zasnąć, popołudnia przesypia, by w nocy znowu siedzieć do 1.00-2.00. Taki tryb życia oczywiście kłóci się ze szkolnym rygorem, kiedy jednak rodzice próbują interweniować, napotykają bunt i sprzeciw. 

Jak motywować nastolatka do nauki? Przede wszystkim przyjaźnie i uprzejmie, ale stanowczo. Jako rodzice i opiekunowie odpowiadamy za dziecko dopóki jest niepełnoletnie i mamy prawo oczekiwać, że będzie wywiązywać się ze swoich obowiązków. Pedagodzy radzą, by wspólnie ustalić, jakie są nasze oczekiwania i w jakim stopniu nastolatek bierze odpowiedzialność za swoje decyzje dotyczące szkoły. Potem przestrzegać tych ustaleń, ale bez nadmiernego kontrolowania, bo to także wywoła bunt.  

W rozmowie i postępowaniu z nastolatkiem trzeba być konsekwentnym. Jeśli ustalimy wspólnie jakieś zakazy czy przywileje, przestrzegajmy tych wytycznych. Na ile nam pozwoli, angażujmy się w życie nastolatka, pytając go o samopoczucie, opinie, poglądy czy plany. Pokażmy, jak ważne na wybranej przez niego drodze jest wykształcenie.  

Nastolatki często buntują się przeciwko uczeniu się przedmiotów, które ich nie interesują. Ustalmy z nimi, w jakim stopniu będą angażować się w zdobywanie tej wiedzy. Czasy, kiedy nasze dziecko miało szóstki i piątki z góry do dołu, minęły. Jeśli będzie zaangażowane w to, co go interesuje, inne przedmioty nie muszą przecież być na piątkę. 

Nastolatki mają kłopot z oceną własnej wartości. Warto wzmacniać w nich to poczucie, zapewniać o tym, że dadzą sobie radę i że wierzymy w ich możliwości. Doceniajmy też wysiłek, nawet jeśli nie przyniósł oczekiwanego efektu. 

Okres adolescencji to prawdziwa rewolucja związana z biologią. Nastolatkowie dojrzewają, zmienia się ich wygląd. To już nie dziewczynka, ale miesiączkująca młoda kobieta, nie chłopiec, ale dorastający mężczyzna z buzującymi hormonami. To z jednej strony czas ogromnych kompleksów związanych z wyglądem, ale też eksperymentów związanych z ciałem i tożsamością płciową. Tak ważna w tym wieku grupa rówieśnicza czy też internetowi idole swoimi wzorami czy uwagami mogą wyrządzić dużo krzywdy. Także i my, żartując lub wyśmiewając nastolatka, możemy przyczynić się do jego cierpienia. 

Tym bardziej warto, by rozmowy na temat dojrzewania, seksualności i uczuć odbyły się w domu, w bezpiecznej i pełnej akceptacji atmosferze. To pewne, że nastolatek raczej prędzej niż później zetknie się z pornografią i fatalnymi wzorami w sferze uczuć. Jeśli przyjmie tę wiedzę przygotowany i uświadomiony, nie będzie dla niego niszcząca. 

O dojrzewaniu i seksie w stopniu dostosowanym do wieku rozmawiamy już z przedszkolakami. Temat powinien wracać przez całe dzieciństwo. Ważne jest, by rozmawiać otwarcie. Jeśli dziecko zauważy, że jego pytania są zbywane albo wywołują zażenowanie lub lekceważenie, może dojść do wniosku, że jest to coś niedozwolonego i wstydliwego. Nie powinno się też straszyć i wpajać mu przekonania, że seks to coś złego, ale pokazywać, że jest elementem zdrowych relacji. Podobnie otwarte powinny być rozmowy na temat dojrzewania i jego objawów – menarche, nocnych polucji. Ważne jest, by dziecko wiedziało wcześniej, co je czeka i jakie to ma dla niego konsekwencje.  

W Polsce nawet co piąty nastolatek cierpi na depresję i/lub zaburzenia lękowe, a samobójstwo w grupie wiekowej między 12. a 19. rokiem życia jest na drugim miejscu listy przyczyn śmierci. To alarmujące dane, pokazujące, jak wielu nastolatków cierpi z powodu zaburzeń, a ich otoczenie nawet nie zdaje sobie z tego sprawy! Nastolatek w depresji może być zalękniony i smutny, ale może też być arogancki, niegrzeczny i hałaśliwy. Objawami zaburzeń nastroju może być także: 

• nieustanne zmęczenie, apatia i senność, 

• zmiana codziennych przyzwyczajeń i aktywności, 

• unikanie mycia się i sprzątania, 

• chudnięcie i brak apetytu,  

• trudności w podejmowaniu decyzji, 

• pogorszenie wyników w nauce, 

• narzekanie i myśli pesymistyczne, 

• problemy somatyczne – częsty ból głowy, brzucha,  

• natręctwa i obsesyjne zachowania, 

• stany lękowe, 

• napady histerii. 

Niebezpiecznymi objawami depresji może być także podejmowanie ryzykownych decyzji w sprawie swojego zdrowia i zachowania (narkotyki, niebezpieczny seks, nadużywanie alkoholu). 

W części przypadków na zły stan psychiczny nastolatków wpływa nierównowaga hormonalna w ich organizmie. Duże znaczenie ma stres, nadmierne wymagania, a często także brak zainteresowania ze strony rodziców czy otoczenia. W świecie nastolatków pierwsze zawody miłosne czy złe relacje z rówieśnikami mogą osiągać ponadnormatywną skalę i prowokować  do podejmowania decyzji o targnięciu się na swoje życie.  

Co najtrudniejsze, dzieci zrobią wszystko, by skrywać swoje emocje, niechętnie zdradzą się z nimi przed bliskimi. Tu priorytetową rolę odgrywa dobra relacja z nastolatkiem. Tylko ufające nam dziecko powie o swoim problemie. Warto uważnie słuchać, jakie historie znajomych opowiada nam dziecko i wskazywać mu potencjalnie niebezpieczne zachowania, by samo umiało zrozumieć swoje nastroje i zaobserwować je u innych. Rozmawiajmy o tym przede wszystkim taktownie, akceptując prawo dziecka do intymności. Nie wahajmy się jednak reagować stanowczo, jeśli widzimy, że problem narasta. Jako rodzice jesteśmy odpowiedzialni za to, by jeśli zachodzi taka potrzeba, dziecko dostało fachową pomoc bez względu na jej koszt i nasze poświęcenie.  

Choć nastolatek często sprawia wrażenie skoncentrowanego tylko na sobie i „dorosłego”, w rzeczywistości w głębi ducha jest ciągle małym dzieckiem, które ma prawo do uczucia zawodu i złości, kiedy jego rodzina się rozpada. W afekcie może wyrażać ból i żal wrzaskami, szukać winnych i rzucać oskarżania. Może też mieć poczucie winy i wrażenie, że to z jego powodu rodzina się rozpada.  

O planowanym rozwodzie, nowym partnerze trzeba z nim rozmawiać otwarcie i rzeczowo. Nie ma nic gorszego, jak próby wciągnięcia nastolatka w rodzinne rozgrywki czy robienie z niego powiernika, buntowanie czy okłamywanie. Takie rozwiązanie kwestii rozwodu przyniesie tylko szkody i może odbić się na późniejszym życiu uczuciowym dziecka. Tylko szczera rozmowa i danie dziecku czasu, by oswoiło się ze zmianami, dają szansę na ułożenie rodziny w nowych realiach. 

Okres dojrzewania to czas podejmowania wielu nieracjonalnych decyzji i eksperymentowania ze swoim ciałem i używkami. To w wieku kilkunastu lat nasze dzieci często po raz pierwszy sięgają po alkohol i papierosy, mają styczność z narkotykami, dopalaczami.  

Nasze rozmowy z nastolatkiem raczej tym eksperymentom nie zapobiegną, mogą jednak sprawić, że dziecko, świadome konsekwencji i skutków używek, będzie ostrożne. A jeśli stanie się coś niedobrego? To doświadczenie dla wszystkich, także dla dziecka, które pierwsze ponosi konsekwencje swoich decyzji. Akceptującą rozmową możemy sprawić, że wydarzenie to będzie lekcją odpowiedzialności na przyszłość.  

Bunt nastolatka może przybierać różne oblicza. Dla wielu młodych osób nieodpowiednie towarzystwo wydaje się szczególnie atrakcyjne, a narzucane innym wzory zachowań i spędzania wolnego czasu, przez swoją odmienność od codziennego życia, wydają się godne naśladowania. A co, jeśli opiekunowie nie wyrażają zgody? Wtedy pojawia się bunt, kłamstwo i złe zachowania. Konsekwencje mogą być opłakane i skutkować przez całe życie.  

Tym bardziej trzeba od najmłodszych lat budować w dziecku poczucie wartości, by nie musiało ich wzmacniać, angażując się w niepewne relacje. Pamiętając, że mózg nastolatka nie potrafi realnie ocenić wielu sytuacji, rozmawiajmy z nim o konsekwencjach złych decyzji, pokazujmy, może od niechcenia, przykłady takich zachowań i skutków, jakie one przyniosły. Zawsze jest szansa, że dziecko zdobędzie się na refleksję, jeśli zmierzy się z podobnym problemem.  

Rozmawianie z dzieckiem to zadanie na całe życie. Czy to przedszkolak, uczeń, nastolatek czy dorosły człowiek, nić porozumienia zbudowana na zrozumieniu i wieloletnimi rozmowami będzie przydatna w każdym momencie ich życia i nauczy, by w podobny sposób budować relacje ze swoją własną rodziną.