Jak nauczyć dziecko wymawiać “R”?

Głoska „r” uznawana jest za najtrudniejszą do wymówienia w języku polskim – jako jedyna charakteryzuje się wibracją, wymaga dużej sprawności języka. „R” jest głoską przedniojęzykowo-dziąsłową. To głoska wibrująca, aby się pojawiła, język musi być ułożony w wale zębowym za górnymi zębami, a jego koniuszek musi być wprowadzony w wibracje i poruszać się w odpowiednim tempie.

Głoski „r” nie powinno się wywoływać zbyt wcześnie, zazwyczaj pojawia się około piątego roku życia dziecka.

Zanim pojawi się głoska „r”, najczęściej usłyszymy inne dźwięki. Kolejność rozwojowa przyswajania spółgłoski „r” :

• brak realizacji fonetycznej „r”,
• substytucja samogłoską niesylabiczną „j”,
• substytucja głoską „l”,
• artykulacja uderzeniowo-szumowa lub mieszana „rl”,
• normatywna wymowa „r”.

Nie jest nieprawidłowością, jeśli uczący się mówić maluch zamiast „r” mówi „j”, a kilkulatek „r” zamienia na „l”.Gdy głoska „r” wymawiana jest nieprawidłowo, mówimy o rotacyzmie (reraniu). Wyróżniamy:

• pararotacyzm, czyli zastępowanie głoski „r” innymi głoskami („j”, „ł”, „d”, „w”, „l”– dziecko zamiast „rower” mówi „lowel”),
• mogirotacyzm, czyli opuszczanie głoski „r” (zamiast „Krysia” pojawia się „Kysia”),
• rotacyzm właściwy, czyli deformacja głoski „r” (to m.in. „r” francuskie, boczne czy wargowe).

Co powinno wzbudzić naszą czujność? Do logopedy powinnyśmy się wybrać, gdy dziecko deformuje głoskę „r”. Wskazaniem do konsultacji jest także zamiana głoski „r” na „j” u kilkulatka oraz gdy „r” nie jest zamieniane na „l” (początkowo dzieci zamieniają „r” na „j”, następnie na „l”). Warto sprawdzić (wymawiając głośno i wyraźnie różne słowa), czy dziecko słyszy różnicę w wymowie między „r” i „l”.

Przyczynami rotacyzmu mogą być:

• zbyt krótkie wędzidełko,
• nieprawidłowa budowa języka (zbyt duży, zbyt gruby),
• niska sprawność języka – szczególnie jego czubka,
• wzmożone lub obniżone napięcie mięśniowe,
• wady zgryzu,
• obniżony poziom słuchu,
• opóźniony rozwój umysłowy i ruchowy,
• zaburzenia emocjonalne,
• nieprawidłowa wymowa „r” u rodziców.

Jeśli chcemy przygotować dziecko do wymowy „r”, powinnyśmy przede wszystkim ćwiczyć sprawność aparatu mowy i języka. Być może pamiętasz telewizyjny program Gimnastyka buzi i języka, który prowadził Radosław Pazura – proponowane tam zabawy opierały się m.in. na wymowie samogłosek, oblizywaniu ust, liczeniu językiem zębów czy śpiewaniu piosenek zawierających trudne do wymówienia głoski. Niepozorne ćwiczenia (takie jak naśladowanie różnych odgłosów) mogą być solidnym wsparciem w zapobieganiu wadom wymowy. 

Pamiętajmy jednak, aby nie starać się zbyt szybko wywoływać głoski „r” u dzieci. Jeśli zostanie ona zdeformowana, będzie trudniej o jej prawidłową wymowę, niż wtedy, gdy będzie ona zamieniana na „l”. W domowym zaciszu skupiajmy się przede wszystkim na poprawie sprawności języka. Nie masz pomysłu na ćwiczenia na wymowę „r” ? Sięgnij po książeczki z zabawami logopedycznymi. W księgarniach znajdziesz ich dużo, np. Z muchą na luzie ćwiczymy buzie, czyli zabawy logopedyczne dla dzieci Marty Zalewskiej-Kustra, Wierszyki ćwiczące języki, czyli rymowanki logopedyczne dla dzieci autorstwa Marty Zalewskiej-Kustra, Elżbiety Szwejkowskiej i Witolda Szwejkowskiego czy Jama gębowa ćwiczy słowa. Wiersze logopedyczne dla dzieci autorstwa Urszuli Kamińskiej, Artura Gulewicza i Aleksandry Jastrzębowskiej-Jasińskiej.

Wywoływanie „r” można rozpocząć w piątym-szóstym roku życia, wcześniejsze rozpoczęcie terapii jest zalecane przy deformacjach.

Przed wywołaniem głoski „r” należy skonsultować się z logopedą. Sprawdzi on przede wszystkim, czy nie ma żadnych nieprawidłowości w obrębie aparatu mowy oraz zaleci ćwiczenia, które powinnyśmy wykonywać również w domu – systematyczność ma tu kluczowe znaczenie. W wywoływaniu głoski „r” ważne są etapy, musimy odpowiednio przygotować język. Logopeda dobierze ćwiczenia na głoskę „r” odpowiednie do etapu rozwoju mowy, na którym jest nasze dziecko. 

Do uzyskania głoski „r” najczęściej stosuje się „d” dziąsłowe – wprowadzone do wyrazów w miejsce brakującego czy zdeformowanego „r” ulega przekształceniu, dając w efekcie prawidłowo brzmiące „r” . Wsparciem może być też metoda mechaniczna, polegająca na wprawienie czubka języka w drgania przy pomocy szpatułki lub specjalnego wibratora logopedycznego.

Ćwiczenia na wymowę „r” to m.in.:

• naśladowanie językiem dźwięku stukania końskich kopyt,
• ssanie niewidzialnego cukierka,
• liczenie językiem górnych i dolnych zębów,
• zdmuchiwanie kawałków papieru z koniuszka języka,
• układanie czubka języka na górnej wardze,
• oblizywanie się z otwartymi ustami,
• wymawianie głosek „t”, „d” i sylab z tymi głoskami („oddo”, „edde”),
• wymowa pojedynczych wyrazów z głoską „r” i zdań złożonych z wyrazów z tą głoską.