Płacz, bunt i „złośliwe gesty”, czyli co chce ci powiedzieć twoje dziecko. Jak komunikują się najmłodsi, wyjaśnia psycholożka

Ewa Bukowiecka-Janik: W jaki sposób małe dzieci, takie w wieku 2-3 lat, komunikują, że czują się źle, również emocjonalnie?

Agnieszka Cichecka, psycholożka dziecięca: W tym wieku reakcje dzieci na różne sytuacje są zazwyczaj gwałtowne i krótkotrwałe. Maluchy szybko reagują emocjonalnie, ale i szybko potrafią te emocje zmienić, przechodząc czasem dość płynnie między różnymi emocjami, nawet skrajnymi – od płaczu do śmiechu. Zdecydowanie to nie powinno być dla rodziców powodem do niepokoju. Niemniej płacz pozostaje nadal głównym narzędziem do informowania nas o dyskomforcie. To dlatego tak ważne jest, by od początku nie mówić dziecku „nie płacz”. To jego sposób na wyrażanie siebie i wołanie o pomoc, którego nie należy tłumić.

Czy to jest zawsze tylko płacz? Czy są jakieś zachowania, które powinny zwrócić uwagę rodziców?

Z racji tego, że dziecko 2-, 3-letnie nie zawsze potrafi już mówić, należy zwrócić uwagę nie tylko na płacz, ale i na inne sygnały, takie jak mowa ciała.

Wszystkie zachowania autodestrukcyjne (uderzanie się zabawkami czy własnym ciałem o podłogę lub ściany) powinny zwrócić uwagę rodziców. Dziecko obgryzające paznokcie czy gryzące wewnętrzną stronę ust albo dłubiące w nosie może próbować złagodzić w ten sposób stany napięcia emocjonalnego i wzburzenie. Maluchy przy rodzicach czują się najbezpieczniej, w związku z tym przy nich właśnie najłatwiej im pokazać silne emocje. Dziecko, które przy niani czy babci jest „aniołkiem”, przy rodzicach potrafi pokazać swoje prawdziwe emocje, co jest zupełnie normalne.

Rodzice w takich sytuacjach często czują konsternację. Odbierają dziecko ze żłobka czy przedszkola, a ono, zamiast biec z radością, zaczyna płakać.

Tak, to może być sygnał, że przez ten czas spędzony w placówce dziecko przeżywało jakieś napięcie, które dopiero w „bezpiecznych” warunkach ustępuje. Takie zachowanie dziecka rzeczywiście nierzadko martwi rodziców, ale jest całkiem zdrowe i prawidłowe – świadczy o tym, że dziecko przy rodzicach czuje przyzwolenie na okazywanie emocji i bycie sobą. Natomiast warto zainteresować się tym, co dzieje się podczas zajęć w przedszkolu czy żłobku.

Sposób, w jaki komunikują się dzieci, zmienia się z wiekiem. Jakiego rodzaju komunikatów ukrytych w zachowaniach dzieci możemy spodziewać się od starszych przedszkolaków?

Im starsze dziecko, tym więcej pojawia się komunikatów werbalnych. Dzieci 4-letnie potrafią już rozpoznawać i nazywać swoje emocje, ale także innych osób w ich otoczeniu. Zaczynają nawiązywać relacje społeczne i zdarza się, że potrafią już panować nad swoim gniewem, brakuje im jeszcze pewności siebie, co natomiast zmienia się u 5-latków, które zapamiętują opinie o sobie i bywają bardzo podatne na zranienia.

Trzeba pamiętać, że każde dziecko jest inne i rozwija się w swoim tempie. Czasem zdarza się, że dziecko wraca z przedszkola lub szkoły i jest agresywne wobec rodzeństwa lub rodziców, a za tym zachowaniem kryje się słaby dzień, może poniżenie, odrzucenie przez kolegów albo niesprawiedliwa ocena. Trzeba być czujnym i szukać przyczyn danego zachowania.

W takich okolicznościach zdarza się, że rodzice, zamiast szukać przyczyny i podejść do dziecka z empatią, szukają w nim winy, oceniają je, a nawet wymierzają kary za „złe zachowanie”.

Kiedy dzieci robią coś, co krzywdzi innych, trzeba zwrócić im uwagę, wytłumaczyć, co czuje druga osoba, gdy ono się tak zachowuje. Jednak na tym rozmowa z dzieckiem nie powinna się zakończyć. Druga część powinna dotyczyć tego, co dziecko czuło, co się stało wcześniej, co je skłoniło do takiego zachowania. Dzieci mają prawo nie rozumieć tego, co się z nimi dzieje. Czasem nawet dorośli nie potrafią w zdrowy sposób wyrażać złości, tylko np. krzyczą, są złośliwi czy agresywni. Dziecko, aby mogło zapanować nad swoim zachowaniem, potrzebuje zrozumieć siebie i naszą rolą jest mu w tym pomóc. Wymierzanie kary i brak rozmowy o emocjach to fatalny pomysł. Dziecko w ten sposób nauczy się, że jego uczucia nie mają znaczenia, a ich wyrażanie wiąże się z cierpieniem.

Dla rodziców niezrozumiałe zachowania dzieci to często źródło stresu. Jak rozumieć np. złośliwość u dziecka w wieku przedszkolnym?

To prawda, że dla rodziców niezrozumiałe zachowania dzieci to źródło stresu, ale często zdarza się, że gdy rodzice pojawiają się w gabinecie, aby doradzić im, bo nie wiedzą, co zrobić, i zaczynamy o tych emocjach rozmawiać, okazuje się, że dzieci dają wyraźne sygnały, czego im trzeba, tylko my rodzice nie bierzemy tych informacji na serio.

Nie ma nic lepszego niż spokojna rozmowa, dająca poczucie zaufania i bezpieczeństwa. Nie bagatelizujmy problemów dzieci. Komunikaty typu „nie przesadzaj”, „przestań płakać” pokazują dziecku, że jego problemy nie są dla nas ważne, a płacz jest czymś złym.

Jak mawiał Janusz Korczak „nie patrz na problemy dziecka z wysoka. Życie daje każdemu według jego sił i możesz być pewien, że dla niego jest ono tak samo ciężkie, jak dla ciebie, a może nawet i cięższe, gdyż nie ma jeszcze doświadczenia”. Jeśli chodzi o złośliwość dziecka, to tu znowu należy szukać przyczyn, a nie patrzeć na to zachowanie, osądzając dziecko. Dzieci nie rodzą się złośliwe. Robią na złość, bo widocznie z czymś nie potrafią sobie poradzić.

Czytałam kiedyś, że dzieci, które czują się nieszczęśliwe, używają sformułowań, takich jak „zawsze” i „nigdy”. Jest w tym ziarno prawdy?

Sformułowania „zawsze” i „nigdy” z ust dziecka pokazują, jak ważna jest to dla niego sprawa i jak czuje się z zaistniałą sytuacją, ale jeszcze gorzej, kiedy to rodzic wobec dziecka stosuje takie komunikaty. Sprawia to, że dziecku trudniej jest myśleć o sobie pozytywnie i stawiać czoła wyzwaniom codzienności.

Kiedy zauważymy u dziecka takie niepokojące zachowanie i uda nam się rozkodować komunikat, co możemy zrobić? Czy należy po prostu zająć się danym problemem dziecka, czy warto też powiedzieć dziecku: „zawsze jestem przy tobie, możesz powiedzieć mi wszystko, zamiast zachowywać się w ten sposób”?

Najważniejsze jest zaufanie i świadomość dziecka, że zawsze może do nas przyjść ze swoimi problemami, że nie zostaną one zbagatelizowane, że nie oceniamy dziecka. Bo ocena dziecka a ocena jego zachowania to dwie zupełnie inne rzeczy. Dla przykładu: nie mówmy „jesteś bałaganiarzem”, tylko „nie podoba mi się, że nie sprzątnąłeś po sobie”. Podczas spokojnej rozmowy możemy zapytać, czy teraz dziecko postąpiłoby tak samo, jakie byłyby inne możliwości, i co te inne możliwości zmieniłyby w konsekwencji. Dobrym pomysłem jest ćwiczenie w postaci odgrywania scenek, by przetrenować reakcje w konkretnej trudnej dla dziecka sytuacji, która je spotkała. Np. ja jestem złośliwym kolegą, który mówi „jesteś głupia, nikt cię nie lubi”, a dziecko próbuje reagować. Możemy też odgrywać scenki w różnych wariantach.

O czym może świadczyć to, że dziecko, które potrafi komunikować się ze światem, nie wyraża emocji wprost?

Powodów może być bardzo wiele i nie każdy będzie tak samo poważny. Niewyrażanie uczuć bezpośrednio może świadczyć o nieśmiałości, lęku przed reakcją rodzica czy otoczenia, może być też efektem nierozumienia własnych emocji. Czasami to również spektrum autyzmu. Jeśli obserwujemy takie zachowanie u swojego dziecka, warto je obserwować i otoczyć zrozumieniem oraz akceptacją. Takie okoliczności ułatwią nam docieranie do emocji naszego dziecka.

W jaki sposób dzieci uczą się komunikować swoje uczucia i od czego zależy to, czy ten sposób będzie zdrowy?

Dzieci uczą się przez modelowanie, zatem kopiują sposób komunikowania uczuć od rodziców. Obserwują i widzą, czy tata, kiedy jest wściekły, agresywnie milczy, czy krzyczy, a może jego gniew przeradza się w „czepianie się”. W trudnej sytuacji są dzieci, które widzą, jak rodzic tłumi uczucia. Np. mama płacze i kiedy dziecko pyta, co się stało, ona odpowiada, że nic. To jest sprzeczny komunikat.

Dzieci, których rodzice mówią o swoich uczuciach, łatwiej same o nich mówią. Warto czasem powiedzieć na przykład: „miałam dziś bardzo trudny dzień w pracy i jestem zmęczona, nie mam dobrego nastroju. A jak twój dzień w szkole?”. To pokazuje dziecku, że o tym wszystkim można i warto mówić.

Że można to w ten sposób wyrazić i to jest w porządku. Jeśli pragniemy, by nasze dziecko potrafiło rozpoznać swoje uczucia i wyrazić je w zdrowy sposób, sami powinniśmy przyjrzeć się sobie.

Agnieszka Cichecka – absolwentka Psychologii na kierunku Psychologii zdrowia i psychoterapii oraz Pedagogiki. Psychoterapeutka integracyjna w procesie certyfikacji w Profesjonalnej Szkole Psychoterapii Instytutu Psychologii Zdrowia. Swoją pracę poddaje stałej superwizji u certyfikowanych superwizorów. Pracuje z dziećmi i młodzieżą w kryzysie, a także z niepełnosprawnością intelektualną, autyzmem, aspergerem i innych.